Drogi Włodku¹!
Znowu prosisz o tekst dla "Krytyki", a mnie równie trudno odmówić, jak napisać. Wiesz, że mi bez pisania źle i wynalazłeś taki temat, żeby mi było szczególnie trudno znowu nic nie napi­sać. Chcesz, żebym zrecenzował dla "Krytyki" nową książkę Bratnego, powieść "Rok w trumnie", wydaną w stutysięcznym nakładzie przez propagandowe wydawnictwo.
Ty dodajesz, że książkę rozkupiono, co wskazuje na powodzenie Bratnego, na to, że zamysł zohy­dzania Solidarności może mu się udać. Nie przeceniałbym praktycz­nych możliwości propagandysty, bo, jak wiadomo, pies szczeka, a karawana idzie dalej. Ile on się już biednieńki nie nałgał – i co z tego ma? Obełgiwał AK i jest ona dziś wzorem dla pokolenia wychowanego na jego "Kolumbach". A czy jego kłamstwa o roku 1968 czy 19 70 mają jakikolwiek wpływ na stosunek społeczeństwa do tych dat?
Przed wielu laty, kiedy zaczynaliśmy wydawać "Krytykę", pi­sałem w niej o Pamiętniku moich Książek tego samego autora. Recen­zji swojej dałem tytuł Postaw czerwonego sukna, wzięty ze słynnej rozmowy Kmicica z Bogusławem Radzwiłłem, gdzie Rzeczpospolitą przedstawia się właśnie jako postaw czerwonego sukna, a książę Bogusław wyraża pogląd, iż ciągnąć za nie trzeba, bacząc tylko, aby na płaszcz starczyło.

Rewelatorem takiego poglądu na ojczyznę był wówczas dla mnie Roman Bratny, jeden z pierwszych, obok Ryszarda Wojny, współczes­nych apologetów Targowicy. Rzecz była o narodowej zdradzie i wte­dy, w 1978 roku dowiedzenie, że Bratny jest "zdrajcą" satysfakcjo­nowało mnie jako publicystę. Kiedy jednak chcesz dzisiaj, żebym znowu o nim pisał – takie stwierdzenie nie wystarczy. Słowa, szczególnie te mocne, dewaluują się prawie tak szybko, jak nieszczęs­na złotówka, na tle publicystyki podziemnych gazetek określenie kogoś mianem zdrajcy nie jest w żadnej mierze wyróżniające, a dość powszechny jest pogląd, że zdrajcami narodu, są wszyscy ci, którzy poparli zamach 13 grudnia, i przy pewnym punkcie widzenia, który mi jest zresztą bliski, trudno bronić przeciwnego poglądu.
Skoro mamy więc do czynienia z kategorią tak szeroką, pow­staje pytanie o jej przydatność, o to, czy z używania słowa "zdrajca" wynika jakiś praktyczny pożytek. Czego nam trzeba dzisiaj dowodzić? Że Bratny kłamie? A czy jest jakiś czytelnik "Krytyki", łącznie z tymi, którzy ją czytają służbowo, który by myślał ina­czej? Że czyni to z niskich pobudek? A kto przypisuje mu pobudki wysokie, jemu, który za swoje kłamstwa płacony jest po parę zło­tych od każdej wystukanej litery? Co i komu mamy jeszcze udowad­niać? Czy może mamy robić Romanowi Bratnemu przykrość, licząc, że nieprzyjemnie mu będzie czytać druzgocące nawet uwagi w pod­ziemnym kwartalniku politycznym? Póki trwał czas udawania, póki dobrotliwy i liberalny gangster uważał za stosowne utrzymywanie mitu o "jedności moralno-politycznej całego narodu" , póki władza usiłowała nas przekonywać, że jest dobrem, a nie złem koniecznym, póty zawstydzanie Romana Bratnego w niezależnej prasie mogło mieć dostrzegalny cel.
Nawet ci, którzy uważali system za zbrod­niczy i niereformowalny, mogli podzielać pogląd, że obnażanie nieprawości, wywlekanie ich na widok publiczny jest czynnością sensowną; będzie bowiem zmuszać władzę, czy przynajmniej jej po­szczególnych ludzi, do pohamowania, do odstępowania od działań, które by zbyt ostro godziły w obraz, jaki chciała pokazywać na zewnątrz.
A dziś? Świat Romana Bratnego i świat czytelników "Krytyki" przestały się zazębiać. Nie tylko przestaliśmy mieć wspólnych znajomych, tych którzy w sierpniu 1980 dali Bratnemu do podpi­su apel intelektualistów o pokojowe rozwiązanie gdańskiego kon­fliktu – ale dziś już nie mamy sobie nic do powiedzenia. To jest najważniejsze i zarazem najbardziej przerażające,

Już w sierpniu trudno było wyciągnąć rękę do porozumienia, bo trzeba ją było wyciągać do ludzi, którym nie chciało się podawać ręki A teraz? Wyciągnąć rękę do Urbana, Rakowskiego, Dobraczyńskiego, Jaruzel­skiego czy Bratnego właśnie?
Ilu jest w Polsce ludzi, którzy ma­ją ochotę podać im rękę? O Gierku i jego ekipie myślało się jednak inaczej – Gierek, przynajmniej na początku, chciał dobrze, starał się zaspokajać społeczne oczekiwania, nie odważał się występować przeciwko narodowi. Kradł, owszem, i pozwalał kraść swo­im podwładnym, ale, jak mówi ludowa mądrość "wracaj Edziu do ko­ryta, lepszy złodziej niż bandyta". Po prostu społeczeństwo jest bardziej skłonne wybaczyć władcy nawet bizantyjską skłonność do przepychu /jakież to ludzkie!/, niż zdobywanie czołgami fabryk i kopalń, niż obozy internowania i godzinę policyjną.

Złodziejstwo, jeśli nie chodzi o kradzież chleba, nie może nic przedstawić w swojej obronie, łatwo więc było ekipie Gierka wszelkich racji odmówić. Dziś też nie chcemy słuchać o racjach władzy, co najprościej wyraża się w powszechnym poglądzie, że "nie ma takich racji, które usprawiedliwiałyby wypowiedzenie wojny własnemu narodowi". Ale Bratny na takie racje się powołuje. Ten sam Bratny, który za czasów Gierka był zwolennikiem poglą­du, że należy wyrwać dla siebie, ile się da najwięcej bez zada­wania zbędnych pytań, dziś próbuje przyswoić sobie tezy genera­ła Jaruzelskiego o konieczności obrony narodu przed nim samym.

Jeśli moja wiara w dobre intencje generała Jaruzelskiego jest mocno ograniczona, to Romanowi Bratnemu jeszcze trudniej byłoby mi je przypisać, bo jego dotychczasowe dokonania każą podejrzewać, że gdyby do władzy w Warszawie doszedł pułkownik Kadafi, Bratny stałby się gorliwym wyznawcą islamu. Z tego też względu żywię zasadnicze wątpliwości, czy recenzowanie Bratnego w "Krytyce" nie jest dla niego niezasłużoną nobilitacją.

Tu jednak opadają mnie inne wątpliwości. Chociaż mój sto­sunek do Rakowskiego czy Urbana nie odbiega zapewne od średniej krajowej, to jednak pamiętam, że pracowałem w "Polityce" w la­tach 1972-76. Wydawało mi się wtedy, że jestem uczciwym człowie­kiem, że nie czynię zła i do dziś sądzę, że nie muszę się wsty­dzić żadnego z opublikowanych w organie Mieczysława Rakowskiego artykułów. Nie zmienia to jednak faktu, że współpracy z "Poli­tyką" , współtworzenia gierkowskiej propagandy – wstydzić się po prostu muszę.
Kiedy wreszcie w "Polityce" przestałem pisać, a nie stało się to niestety wskutek mojej dumnej odmowy dalszego współucze­stnictwa w kłamstwie, bo Rakowski, po podpisaniu przeze mnie czegoś tam, po prostu zakazał mnie drukować – uzyskałem komfort duchowy dysydenta, sprawiedliwego między pełnymi nieprawości i nakłamania, więc rychło na wszystkich, którzy nie przeszli ta­kiego jak ja przełomu, patrzeć zacząłem z pewną przymieszką pogardy.

Później, wrastając w środowisko opozycyjne poznawałem ludzi, którzy wylądowali poza oficjalnymi strukturami w różnych okresach historii PRL, przy czym wielu z moich nowych kolegów i przyjaciół szczególnie tych starszych, kiedyś należało nawet do partii.
I oto zaobserwowałem takie zjawisko: dla każdego z nas oczywisty jest moment jego własnego zerwania z reżimem, które nastąpiło po czymś, co ten reżim ostatecznie kom­promitowało, godne szacunku są decyzje tych, którzy zerwali przed nami i zupełnie niezrozumiałe jest stanowisko tych, któ­rzy przy władzy pozostali, nie wypierając się zarazem wartości, które dawniej wyznawaliśmy wspólnie, a przeciw którym tak spek­takularnie, przynajmniej, w moim mniemaniu, występowała właśnie władza.

Nie rozumiałem tego i nie rozumiem do dziś. W roku 1979, kiedy bojówka karateków z AWF masakrowała obecnych na wykładzie TKN w mieszkaniu Jacka Kuronia, znalazł się tam mój dawny przyjaciel, partyjny naukowiec, który całe zdarzenie widział, a z partii nie wystąpił.
Z mojego niezrozumienia tego faktu po­wstał tekst listu do owego przyjaciela, opublikowany w "Biule­tynie Informacyjnym" . Otrzymałem nawet odpowiedź na ten list, w której mój przyjaciel pisał, że był tłok, on stał z tyłu i nie widział tego wszystkiego, co ja w swoim tekście opisuję.
Jakkolwiek, moim zdaniem, była to odpowiedź fałszywa i wykrętna, było w niej przecież coś dobrego: na moje pytanie, jak mógł pozostać w partii, widząc na własne oczy bojówkę pacyfikującą słuchaczy wykładu z pedagogiki, odpowiadał, nie że mógł właśnie, ale że na własne oczy nie widział.
Wynikała więc z tego jakaś forma zgody z moją tezą, że po zobaczeniu pewnych rzeczy nie sposób w partii pozostać i historia PRL przekonuje nas dowodnie, że próg wrażliwości decydujący o postanowieniu odmowy dalszego popierania władzy jest bardzo różny dla posz­czególnych ludzi.
Jest to sprawa w dzisiejszej Polsce chyba najtrudniejsza – problem nawróconego grzesznika. Nie jestem człowiekiem wie­rzącym. Ewangelia nie jest dla mnie księgą świętą, ale wiem, że zdanie, iż większa jest radość z jednego nawróconego grzesz­nika, niż z 99 sprawiedliwych, jest zdaniem sensownym, chociaż owa radość musi być dla tych sprawiedliwych w jakiś sposób bo­lesna. W naszym, KOR-owskim środowisku, radość z przybywających nowych ludzi była rzeczywiście większa niż tkwiące w pamięci zadry, każące wspominać, jak nas mało było na początku i jak różni późniejsi koledzy kiedyś, w swoich poprzednich wciele­niach, odmawiali nam pomocy czy współpracy. Ale to nie znaczy, że zadr owych nie było.
Kwestia, o której mówię, nabrała szczególnej ostrości w sierpniu 1980 roku i w następujących później miesiącach.
Łatwo było zaakceptować wyrastających jak spod ziemi działa­czy robotniczych z fabryk, hut i kopalni, tych, którym bez trudności można było wierzyć, że przed sierpniem rzeczywiście nie wiedzieli, co się dookoła nich działo; znacznie trudniej przychodziło cieszyć się z tych, którzy z racji swojego zawo­du czy stanowiska musieli różne rzeczy widzieć i wiedzieć, a odważyli się z wiedzy tej skorzystać dopiero wtedy, gdy zbuntował się praktycznie cały naród.
I tu zaczynały się brzydkie podejrzenia. My, KOR-owcy, podejmowaliśmy niegdyś działania na rzecz celów, które stały się później celami Solidarności, w czasach, kiedy wylatywało
się za to z pracy i spędzało raz po raz zwyczajowe 48 godzin w areszcie. Teraz nieustraszeni szermierze odnowy, dostawali dob­rze płatne posady w regionach, służbowe samochody i sekretarki, przy czym, dla pikanterii, nasze kariery związkowe były hamowa­ne przez to właśnie, co powinno je przyspieszać, czyli przez wcze­śniejsze zasługi.
Jak powszechnie wiadomo, jeszcze podczas gdańskich roko­wań władza zajęła stanowisko, iż może się zgodzić na żądania MKS-u, ale jednocześnie cała siła propagandy zwrócona została przeciw tym, którzy współbudowali świadomość robotników, pozwala­jącą im owe żądania sformułować. Największą nienawiść propagandystów budził oczywiście Jacek Kuroń, autor historycznego wezwania "nie palcie komitetów, zakładajcie własne" . 
Nie należało wła­dzy drażnić, trzeba było postępować w ten sposób, aby nie utrud­niać sytuacji, co sprowadzało się do tego, że nie mogliśmy zaj­mować w Solidarności stanowisk, do których byliśmy przygotowani swoimi umiejętnościami i dotychczasową działalnością.

Najboleśniejsze było to, że działania władz, mające na celu utrudnianie doświadczonym działaczom opozycyjnym zajmowania istot­nych miejsc w Solidarności, działania zresztą z punktu widzenia władz jak najbardziej celowe, natrafiały na niezwykle podatny grunt pośród tych, którzy do ruchu doszlusowali później, którzy szermierzami odnowy stali się wtedy dopiero, gdy stało się to i dozwolone. Atakowanie KOR-owców, odcinanie się od "opozycji" stwa­rzało im wygodną sytuację, w której nie musieli, ani przed sobą, ani przed nikim innym rozliczać się ze swojego przedsierpniowego milczenia, czy nawet współdziałania z władzami. Światli wydawało­ by się, ludzie godzili się z poglądem, że KOR-owców nie powinno się dopuszczać do poważniejszych stanowisk w Związku, bo zacho­dzi podejrzenie, że zechcą tam realizować swoje "ambicje polityczne".

Nie wiem, co się tu stało, bo niby Solidarność odrzucała propagandowy język "Trybuny Ludu", ale jednocześnie dawała sobie wmawiać, że już lepiej się w towarzystwie przyznać do wenerycznej choroby, niż do politycznych ambicji. I aż mi głupio powiedzieć, ze sam takich ambicji nigdy nie miałem – tak mi się przynajmniej wydaje, choć może to nieprawda, może mi tylko wmówiono, że mi się one nie należą.

Ale przecież mieliśmy przyjaciół, którzy je mieli i którym odmawiano do nich prawa.
Chociaż władza ustalała warunki tej od­mowy – nikt, nawet po przeciwnej stronie, nie pytał, jakie one są, te słynne "ambicje polityczne KOR-owców". A przecież zarazem nikt nie był w stanie imputować nam rzucania nieodpowiedzialnych haseł, dążenia do odzyskania manu militari Lwowa i Wilna. Za to dla dobra publicznego proponowano nam, żebyśmy się do niej nie pchali, a wyjściem optymalnym byłoby oczywiście, gdybyśmy się poszli utopić.

Ten wariant opisał zresztą Piotr Wierzbicki w pastiszu Malej Apokalipsy gdzie wysłannicy kręgów intelektualnych przychodzą do Kuronia z żądaniem, żeby dla dobra sprawy popełnił samobójstwo.
W "Tygodniku Solidarność" można było dostać pracę, jeśli przychodziło się z "Polityki" czy "Życia Warszawy", nie można się zaś było zatrudnić przychodząc z "Biuletynu Informacyjnego", "Zapisu". Losy ludzi, którzy w "opozycji demokratycznej" znaleźli się najczęściej z pobudek moralnych, w proteście przeciwko bezprawiu, wplątały się w skomplikowany sposób w politykę Solidarności, starającej się, przez cały okres swojego legalne­go istnienia minimalizować konflikty z władzami, oszczędzać im, o ile to tylko możliwe, trudnych sytuacji, nie prowokować. O ironio…

Zapytasz Włodku, jaki to ma związek z Bratnym i jego nową powieścią. Otóż ciężko to wyznać, ale jest to jedyna warstwa tej książki, która budzi we mnie nie tylko odrazę, ale i refleksję. Bratny zieje nienawiścią do ludzi, którzy odnowili się w tempie błyskawicznym, przechodząc z pozycji władzy na pozycje Solidar­ności.
We wrześniu 1980 r., w drukarni, tajnej oczywiście, gdzie powielaliśmy posierpniowy numer "Biuletynu Informacyjnego", ułożyliśmy z Zenkiem Pałką, moim nauczycielem drukarskiego fachu, balladę o nagonce na Macieja Szczepańskiego, jaka właśnie roz­pętała się w prasie oficjalnej. Balladę wydrukowaliśmy bez wie­dzy redakcji "BI" jako dodatek zatytułowany "Głos Niezależnego Drukarza"² czy jakoś podobnie.
Była tam i taka zwrotka:

"Kopie dziś Bratny i Horodyński
Rakowski, poseł Holoubek
Wczoraj z Maciejem robili świństwa
A dzisiaj kopią go w dupę."

Mieliśmy rację w trzech czwartych, to znaczy spośród czterech nie­ustraszonych szermierzy odnowy z cytowanej zwrotki trzej rychło dowiedli, że ich sierpniowy zwrot był czysto koniunkturalny, że nie był w istocie zmianą poglądów, przełomem, ale skutkiem postępowania w myśl stałej zasady, iż należy się dostosować do każdych nowych okoliczności.
Kiedy owe okoliczności uległy znowu zmianie, kiedy konfron­tacja zaczęła się przybliżać wielkimi krokami, a potem rzeczywiś­cie nastąpiła, trzeba było spojrzeć na ludzi znowu inaczej.

W Bia­łołęce zetknąłem się z kolegą, który nie chciał wstąpić do Soli­darności, mówiąc że nie znosi owczego pędu i zapisze się, kiedy będą za to zamykać. Pamiętnej nocy, przy spisywaniu personaliów, za­pytany o przynależność organizacyjną, kazał wpisać Solidarność – wstąpił do Związku 13 grudnia 1981 roku. Takich jednak można było policzyć na palcach, większość tych "robotników dwunastej go­dziny", jak lubił ich nazywać Adam Michnik, zapisywała się do Związku dopiero wtedy, kiedy już było wolno, i dlatego, że było wolno.
I niełatwo było im wierzyć. My, weterani dysydencji, wyciruchy aresztów w całym kraju, nie mogliśmy, patrząc na tych nowokreowanych rycerzy odnowy, nie czuć bolesnej zadry, nie mogliśmy nie zadawać pytania: "a gdzieście byli, kiedy nas ścigano, bito i włó­czono po komendach?" . I czasem dokładnie było wiadomo, gdzie, cza­sem pamiętaliśmy szczegółowo, kiedy i w jakich okolicznościach pan X czy Y nie chciał podpisać jakiegoś apelu, odmówił pożyczenia samochodu, opublikował wredny tekst. Nowe, częstokroć płomie­nne ich zaangażowanie wyglądało przede wszystkim trochę głupio: jeszcze widzieliśmy ich w rolach dawnych i nowe wyglądały jak przebranie.
Zrozum mnie dobrze – nie mówię tu o tych ludziach, – ale o naszym na nich patrzeniu. Już wtedy zresztą było wiadomo, że tak patrzeć nie należy, że nie wolno i były liczne uzasadnienia, od ewangelicznych do pragmatycznych. Ale problem mimo wszystko istniał i nie przypadkiem w swojej publicystyce z jesieni 1980 roku cytowałem słowa Pierwszej Brygady gorzki wyrzut wobec tych, do których się niegdyś kołatało, tych, co mówili, żeśmy stumanieni, i nawoływałem, żeby błędu legionistów drugi raz nie powtarzać, starając się i samego siebie przekonać do takiej mądrej, ale z punktu widzenia emocjonalnego trudnej postawy, w konkluzji tego tekstu mówiłem, że przed sierpniem mieliśmy do czynienia z syste­mem, który porządnych ludzi czynił świniami, tym więc goręcej należy powitać okres nowy, który nawet z łobuzów będzie robił zwolenników wolności, demokracji i innych równie sympatycznych idei.

A pisać o tych ludziach – o środowiskach artystycznych i intelektualnych – niezwykle trudno, oczywiście, jeśli się nie chce być Romanem Bratnym, którego myśli błądzą pomiędzy portfelem i rozporkiem, i który tymi kategoriami próbuje opisywać duszę artysty. Pisałem o naszych urażonych ambicjach – trudniej było widzieć urażone ambicje innych, ich emocje, ich jakże ludzkie za­patrzenie w siebie i jeszcze dawać im wiarę, że jeśli nawet czy­nili zło to nie z pobudek wyłącznie niskich, że jeśli się nawet kurwili z Gierkiem i Łukaszewiczem, to jeszcze nie znaczy, że mu­szą to robić do końca życia. Myślę, że pośród wielu różnic mię­dzy Romanem Bratnym a mną nie najmniej ważna jest ta właśnie, że ja naprawdę wierzę, że prawie każda kurwa szczerze chciałaby być Królewną Śnieżką. I tak się czasami zdarza, że jawnogrzeszni­ca zostaje świętą…
Piszę o tym wszystkim próbując rekonstruować tło, na jakim ów problem nawróceń musiał w owym czasie widzieć Roman Bratny. Oczywiście rodzi się pytanie, czy kwestią taką w ogóle warto się zajmować, czy poglądy takiego typa jak Bratny w ogóle powinny nas obchodzić, czy mogą być one tematem, o którym mówi się w to­warzystwie, Wielu powie: zdrajca, ze zdrajcami się nie dyskutuje, zdrajców się likwiduje i jest w tym oczywiście sporo racji, to znaczy właściwie nie racji, ale zaspokojenia naszych emocji, które są często racjom przeciwstawne.

Jeśli mam być szczery, to mój emocjonalny stosunek do Brat­nego jest następujący: jeżeli przyjdzie do mnie grupa młodzień­ców o rozwichrzonych brodach i dzikim spojrzeniu radzić się, czy dokonać zamachu na Bratnego – będę odradzał, bo terroryzm uważam za zło, ale jeżeli dowiem się, że ktoś Bratnemu zrobił kuku, moim pierwszym odruchem będzie radość – dobrze mu tak, takiemu owakiemu. Po prostu życzę jemu i jemu podobnym wszystkiego najgor­szego, chorób, nieszczęść, bólu, niepowodzeń w pracy i życiu oso­bistym, i nie mam zamiaru ani przed sobą, ani przed Tobą, ani przed kimkolwiek innym udawać, że jest inaczej.
Ale nie prowadzi to do praktycznych wniosków – nie będę Bratnemu przebijał opon w samochodzie czy truł mu psa /jeśli ma/, i chociaż pamiętam, jak dojmująco bolało, kiedy "nieznani sprawcy"otruli jamniczkę Kuroniów. Bo jest tak, że ja się z bezmiarem własnej nienawiści do Romana Bratnego zasadniczo i pryncypialnie nie zgadzam, zarówno ze względów moralnych jak pragmatycznych.

Jest jakoś tak, że wychowani jesteśmy w tradycji wybacza­nia /niektórzy uważają, że to jedna z najważniejszych przyczyn polskich nieszczęść/ i aprioryczne odmówienie racji przeciwnikowi, niechęć do wmyślenia s w jego sytuację jest nie tylko nierycerska, ale nasz przeciwnik i nas przecież określa, przeto akty re­dukcji na nim dokonywane rykoszetem uderzają w nas samych.
Czy więc Bratny może mieć rację i jaka by ona musiała być?
A więc przede wszystkim: do zamierzchłej przeszłości należą cza­sy, kiedy przedstawiciele władz PRL i ich adherenci mogli z jaką taką choćby skutecznością powoływać się na tradycje polskiej lewi­cy, tradycje, w jakich notabene zostałem wychowany, tradycje wal­ki o wolność, o prawa dla słabych i skrzywdzonych, te, które wyz­naczają nazwiska Mickiewicza, Żeromskiego, Struga.
Gierek jeszcze na ostatnim w swoim życiu plenum KC śpiewał Międzynarodówkę, co przeka­zywała telewizja w sierpniu 1980 r. osiągając efekt przysłowio­wej marksistowskiej farsy: pośród milionów strajkujących, zbunto­wanych robotników, żądających chleba, wolności i spełnienia licz­nych innych postulatów jakby żywcem wyjętych z pism Marksa i En­gelsa /z wyjątkiem oczywiście wolności religii/, pośród tych tłu­mów banda pasibrzuchów śpiewała rewolucyjną pieśń.

Generał preferuje mniej nasyconego treściami rewolucyjnymi Mazurka Dąbrowskiego, a jeżeli Międzynarodówkę gdzieś tam musi ze względów zwyczajowych jeszcze zaśpiewać, nie każe tego pokazywać w telewizji, co zresztą świadczy o delikatności jego uczuć. Sys­tem, w którym żyjemy, zmienił się w swoich deklaracjach z dobre­go, ba, najlepszego systemu sprawiedliwości społecznej, który ma przynieść nam szczęście i świetlane perspektywy, w zło konieczne, w porządek jałtański, którego nie wolno negować, bo grozi to na­rodową katastrofą.

Roman Bratny, który zresztą z żadną lewicową tradycją nig­dy nie miał nic wspólnego, lubi cytować zdanie, które raz przy­pisuje własnemu ojcu, raz wkłada w usta postaci powieściowych /w tym także w powieści ostatniej/ – zdanie mówiące, że zerwać z rządem londyńskim należało wtedy, kiedy się doszło do wniosku, że się ze Stalinem nie wygra.

Jest to stanowisko jasne, zrozumiałe, rozsądne i trudne o podważenia. Mam intelektualny obowiązek zrozumienia, że może istnieć pewna ilość obywateli polskich, żywiących przekonanie, iż ostatnie 200 lat historii Polski dowodzi niemożliwości wygra­nia z Rosją i to bez względu na panujący w niej ład czy nieład ustrojowy. Jest to, jak powiedziałem, pogląd rozsądny, równie rozsądny zresztą, jak pogląd, że ostatnie 200 lat historii Rosji dowodzi, że nie ma ona z Polski wymiernego pożytku, ma natomiast wymierne kłopoty – ale oba te poglądy są w obu krajach, mówiąc enigmatycznie, po prostu niepopularne.

Opcja za podporządkowaniem się Rosji, tradycyjnie prawico­wa zresztą, miewała na przestrzeni polskich dziejów wielu i róż­nych zwolenników i promotorów. Nie było jednak bodaj w dziejach kolejnych spadkobierców idei targowicklej pokolenia tak bezna­dziejnie zrezygnowanego, jak obecne. Poprzednicy Bratnego coś za owo poddanie się Rosji chcieli osiągnąć, wierzyli, że przy­niesie ono prywislanskiemu krajowi rozkwit gospodarczy, bo rosyj­skie rynki zbytu itd., wierzyli, że posłując do Dumy uzyska się rzeczywisty wpływ na politykę światowego imperium, że Polska z jej zachodnią, wyższą kulturą, będzie w stanie nad Rosją osta­tecznie zapanować, powtórzyć grecki cud…
A Bratny? On mówi, że jak będziemy się zachowywać spokojnie i rozsądnie, to może zdo­łamy ocalić życie. Już nam niczego nie oferują poza nadzieją, że może uda się uniknąć wjazdu do Polski sowieckich czołgów, uniknąć powtórzenia rzezi, wywózek na Sybir, inkorporacji do imperium i totalnej sowietyzacji. Nie chcemy tego słuchać, my, spadkobiercy Jagiello­nów, Batorego, Mickiewicza. Mówimy na to – zdrada. A przecież, jeżeli rozumować uczciwie, nie sposób w pełni odrzucić racji targowiczan. Zastanawiam się czasem, czy tym, co ich od nas odróżnia nie jest po prostu pesymizm, brak wiary w to, że może się jeszcze w tym kraju wydarzyć kiedyś coś dobrego.
Owa wiara właśnie, opozycja między pesymizmem i optymizmem, to zagadnienie niezwykle znaczące dla rozumienia współczesnej Pol­ski. W czasach KOR-owskich mówiliśmy, że optymiści są w naszym śro­dowisku, a pesymiści należą do partii. Jest w tej opozycji coś wa­żnego, tym bardziej, że pesymizm choć tak dla nich dzisiaj charak­terystyczny, nie jest przecież bynajmniej grzechem pierworodnym polskich komunistów, przeciwnie, siłą kreacyjną tej partii był op­tymizm właśnie, może naiwny bardzo, może nieuzasadniony i prymitywny, ale to on był najważniejszą przesłanką zdobycia przez nich władzy, którą do dziś utrzymują.

I tak jakoś, po kolei, optymiści opuszczali PZPR, przestawali stanowić w niej większość, wreszcie byli coraz bardziej widocznymi na szarym tle pesymistów, coraz bardziej postrzegało się ich jako ciało obce, i kiedy wreszcie wy­rzucano z partii optymistę tak spektakularnego jak Stefan Bratkowski, zdziwienie publiczności budził raczej fakt, iż do tej pory się on w partii uchował /czego tam szukał?!/, niż że go z niej usunięto.

Łatwo powiedzieć, że partia, która usuwa ze swoich szeregów ostatniego optymistę, popełnia samobójstwo. Łatwo dowodzić, że nie można sprawować skutecznie władzy bez optymizmu, bez nadziei, jedynie imię własnego głębokiego wewnętrznego przekonania, że wie się lepiej, co dla tego narodu dobre. Narodu – który się ma notabene – za bandę politycznych kretynów i samobójców.
Włodku – jeśli się dobrze przypatrzeć tej całej sprawie, spojrzeć na nią excusez le mot, strukturalistycznie, zobaczymy fascynującą postać samotnego bohatera, romantycznej jednostki przeciwstawiającej się ciemnej masie, człowieka tragicznie niezrozumianego przez współczesnych – i będzie to Mieczysław F. Rakowski czy właśnie Roman Bratny. Jeżeli czytać ich wystąpienia publicystyczne, co czynię zresztą rzadko, a do czego w wypadku Bratnego Ty mnie zmusiłeś dając do ręki wycinek z ogromnym wywiadem w "Tu i teraz", nie sposób tego ich robaczywego romantyzmu nie zauważyć.

Ale dlaczego robaczywego? Włodku, jakie to wszystko trudne! Ja po prostu jakoś organicznie nie umiem być z większością, zawsze mnie ciągnie, żeby być po strojnie słabszych i samotnych i stąd ta próba wmyślenia się w ewentualne racje Romana Bratnego, którego nikt nie kocha ani nie rozumie. Nie wiem, ile oni sami o sobie wiedzą, jak wyglądają ich sny, jak walczą ze swoimi sumieniami. Bo ja uważam, że i Roman Bratny ma sumienie, a Adaś w swoim słynnym liście przypisuje posiadanie tego organu nawet generałowi Kiszczakowi. Pogląd to na pewno niepopularny i wielu znam zaprzysięgłych katolików, którzy twierdzą, że Rakowski nie ma duszy nieśmiertelnej. Ale jakże to tak?

Jeśli więc przyjąć, że ci ludzie mają sumienia, to trzeba pochylić czoło przed ich odwagą, przed gotowością obciążenia tych sumień tym wszystkim, co się w tej chwili w Polsce dzieje. Jeśli przyjąć, że trzeba ocalać Polskę przed nią samą, że trze­ba nie dopuścić do wybuchu płacąc za to każdą cenę, to warto się tej koniecznej do zapłacenia cenie przyjrzeć. Ile i w jakiej wa­lucie?
Patrzę, jak płaci Roman Bratny, człowiek zawsze rozrzutny, ten, który za samą obecność w życiu kulturalnym PRL-u zwykł był zawsze płacić wysoko. A więc przede wszystkim pogarda. Te tysią­ce ludzi, którzy na sam dźwięk tego nazwiska reagują grubym epi­tetem, te tysiące ludzi, którzy odmówią podania ręki. Jak głębo­kie musi być wewnętrzne przekonanie o własnej słuszności czło­wieka podejmującego romantyczną walkę przeciw światu. To tak się łatwo mówi "romantyczną", ale gdyby nawet przyjąć, że Roman Brat­ny jest Konradem Wallenrodem, co wydaje się założeniem nieco na wyrost, to ile kosztuje człowieka życie w nieustającym kłamstwie? Bo przecież mierząc normalną, ludzką miarą, plugastwa, które Bra­tny musi wypisywać, jeśli nie chce wypaść ze swojej roli, powinny doprowadzić do obłędu.

Nie będę tu analizował Roku w trumnie, książeczki, o któ­rej nawet nie można powiedzieć, że nie ma w niej słowa prawdy, bo byłoby to określenie zbyt łagodne. Tam każde zdanie, każda sytuacja, są prawdy odwrotnością. Trumną zostaje nazwana Polska 1981 roku i już tym tytułowym określeniem osiąga Bratny skalę kłamstwa, która mi imponuje. Gdyby wprogramować w komputer sło­wnik Doroszewskiego, a następnie informacje o tym, co się w Pol­sce w 1981 r. działo, już nawet niekoniecznie obiektywnie, niech by tylko te, które drukowała "Trybuna Ludu", a następnie kazać maszynie wybrać rzeczownik najbardziej niestosowny dla określe­nia owych wydarzeń, zapewne otrzymalibyśmy taki właśnie wydruk, trumna. A Bratny to wszystko zrobił ręcznie, bo przecież chyba nie na komputerze MSW? Nie znajdzie się zresztą w tej książce pozornie niemal nic krytycznego o Solidarności – kwestia, czym ona była, jak gdyby naszego programisty nie interesuje; woli po­mijać to, co ogólne, ważne i wielkie, zajmując się przyczepia­niem łatek, pluciem pod nogi, i liczy, że się coś przyklei.Gdzież on nie jest w stanie plunąć !

Nic nie poradzę na to, że Bratny mi imponuje. Może mój podziw dla niego jest swoistej natury, bierze się z moich komple­ksów i mięczakowatości – ale cóż robić, łączę się z tysiącami, jeżeli nie milionami ludzi w podziwie dla prawdziwej męskości i siły. Kiedy do przystanku podjeżdża wreszcie autobus, kolejny, do którego nie potrafię wsiąść i widzę Jego prawdziwego mężczy­znę, który depcząc ciężarne staruszki dostaje się tam, gdzie chce się dostać, zostaję, zastygły w podziwie i zazdrości.
A piszę to ja właśnie, nie święty Franciszek jakiś, ale sprawozdawca z procesu Rozwensa, publicysta, którym "eksperci" zwykli straszyć niegrzeczne dzieci i nie tylko. Ale gdy patrzę na Romana Bratnego, to czuję, żem przy nim wiejski parobek ze strażackiej remizy, a on to Brus Li karate mistrz. Bratny, pi­sząc latem 1983 roku, jest w stanie umieścić pośrodku swojej powieści trupa licealisty, obciążyć odpowiedzialnością za jego śmierć Solidarnościowe podziemie, z osobistym uwzględnieniem Stefana Bratkowskiego, a dla większej pikanterii, uczynić chłopca synem samotnej matki i dać jej imię Basia.
Czy przed czymś Brus Li naszej publicystyki politycznej się cofnął? Owszem, nie dał chłopcu na imię Grześ. No, ale cóż – nobody’s perfect.

I widzisz, Włodku to jest tak: nie umiem uwierzyć, że Bratny robi to wszystko dla pieniędzy /mizernych/ czy sławy /wąt­pliwej/, nie zadowolę się tłumaczeniem, że jest on wcieleniem szatana – po prostu nie rozumiem, co się z nim dzieje, tym bardziej, że jakkolwiek najlepszy i jedyny w swoim rodzaju, ma przecież wie­lu naśladowców, równie dla mnie tajemniczych.

Jeśli zaś przyjąć jedyne zrozumiałe /co nie znaczy ani naj­bardziej prawdopodobne, ani na pewno prawdziwe/ tłumaczenie, że ci, których nazywamy zdrajcami, działają wedle własnego przekona­nia z pobudek patriotycznych, to trzeba powiedzieć, że nie tylko nie zgadzamy się z nimi ocenie sytuacji, w ocenie co jest dob­rem Polski, ale, mówię przynajmniej za siebie, takich rzeczy jak Roman Bratny nawet dla Polski nie potrafilibyśmy robić.

Nasze szczęście, że nie uważamy, że dla tej Polski trzeba kłamać, mordować czy zamykać ludzi w więzieniach /czy na pewno tak nie uważamy? – jakże łatwo byłoby zestawić listę!/, ale wybór takiego właśnie światopoglądu jest dla nas w gruncie rzeczy łatwie­jszy; odrzuciwszy busolę moralności nie umielibyśmy się w świecie znaleźć, w ogóle nie wiedzielibyśmy, co ze sobą i nim robić.
Pismo mówi, że szeroka jest droga i przestronna jest brama, która wiedzie na zatracenie i zachęca, aby przechodzić przez ciasną bramę. Wszystko zależy od tego, gdzie komu ciasno. Nasi przyjaciele nie chcą zamienić swoich ciasnych, wydawałoby się, cel na szerokie bulwary Paryża i w jakiś sposób też wybierają łatwiejszą dla siebie drogę. Mam nadzieję, że wolno mi to powie­dzieć, bo znam ich dobrze i wiem, że to prawda. Bratny zaś wybiera drogę dla nas tak trudną, że aż niemożliwą. Czy dla niego jest ona łatwa? Nie wiem.
Wiem natomiast jak łatwo jest dziś pluć na Bratnego i jak ochoczo czynią to ludzie, którzy jeszcze parę lat temu kolegowali się z nim w redakcji "Kultury", kiedy jeszcze pisał w słynnym artykule My, teraz /na który w 1 czy 2 numerze "Zapisu" odpowiadał Sta­szek Barańczak/ właściwie to samo, co pisze obecnie – zwracał się do kolegów, by nie podpisywali listów protestacyjnych kierowanych do władz, żeby nie wywołać tymi listami czołgów na ulice.
Cieszę się, że ci dawni koledzy Bratnego są dziś z nami, ale nie umiem się przyłączyć do chóru – znowu to jakieś za łatwe. I wiem, że przyjdzie mi się cieszyć z niejednego jeszcze nawróconego, ale nie będzie to dziecięca radość, płynąca z impulsu, a jakby Roman Bratny jeszcze przed nawróceniem wpadł pod tramwaj, to cóż – wola boska.

Jak widzisz Włodku, mój stosunek do Romana Bratnego i tego, obecnie robi, jest wyjątkowo rozwichrzony, niespójny i nacechowany emocjami, nad którymi nie jestem w stanie zapanować w sposób zwalający na poważną recenzję z jego książek. A przecież czytelników "Krytyki" nie ma potrzeby zapewniać, że Bratny to zły pisarz i w dodatku świnia, co sami wiedzą, a w dodatku mogą przeczytać w co drugiej podziemnej gazetce, tak, że wybacz mi, ale nie spreparuję mocnego kopa z soczystymi cytatami fragmentów szczególnie obrzydliwych, bo i nie warto i – po prawdzie – zupełnie mi się nie chce.

¹ Włodzimierz Mart: pseudonim Jana Kofmana, redaktora "Krytyki"
² patrz: "Biuletyn Niezależnego Drukarza"


Wiktor Kulerski, "Nie dla mnie sznur samochodów" , czyli zawodność potęgi smaku. Polemika z tekstem Jana Walca List do Włodzimierza Marta, Krytyka nr 21 1984

List do Włodzimierza Marta Jana Walca, zamieszczony w 17 numerze "Krytyki" z 1984 roku będzie ważnym źródłem dla badaczy. Spotka się z zainteresowaniem nie tylko zgłębiających percepcję twórczości Romana Bratnego (formalnie dotyczy jego powieści "Rok w trumnie" ), ale przede wszystkim ściągnie na siebie uwagę szukających świadectw o działaczach opozycji demokratycznej zarówno przed-i posierpniowej, pozostawionych przez nich samych. Lektura "Roku w trumnie" stała się dla Walca okazją do refleksji nad samym sobą i nie tylko. Używam świadomie zwrotu "nad samym sobą" , mimo, że autor "Listu…" z upodobaniem używa liczby mnogiej pisząc my, Korowcy, w naszym, korowskim środowisku" , a nawet nie cofa się przed modnymi zdrobnieniami ("Adaś" ) podkreślającymi poufałość z luminarzami. Nie chcę poglądów Jana Walca przypisywać całości tego środowiska. Pragnąłbym również, by nie czynili tego ci, którzy w przyszłości będą korzystać z "Listu…" jako materiału źródłowego, świadectwa poglądów, tęsknot i urazów opozycjonisty. A pierwszym, który powinien skorzystać z materiału źródłowego dostarczonego przez Jana Walca, jest nie kto inny, jak sam Roman Bratny. Będąc na jego miejscu wybrane fragmenty "Listu…" umieściłbym albo zamiast posłowia do najbliższego wydania "Roku w trumnie" , albo – jeszcze lepiej – na skrzydełkach obwoluty jako najlepszą reklamę i uwiarygodnienie.

Autoportret zawiedzionego

Autoportret autora stał się niezamierzonym leitmotivem " Listu…" Oto co celniejsze fragmenty:
My, KOR-owcy, podejmowaliśmy niegdyś działania na rzecz celów, które stały się później celami Solidarności, w czasach, kiedy wylatywało się za to z pracy i spędzało raz po raz zwyczajowe 48 godzin w areszcie. Teraz nieustraszeni szermierze odnowy dostawali dobrze płatne posady w regionach, służbowe samochody i sekretarki, przy czym, dla pikanterii, nasze kariery związkowe były hamowane przez to właśnie, co powinno je przyspieszać, czyli przez wcześniejsze zasługi.
…nie mogliśmy zajmować w Solidarności stanowisk, do których byliśmy przygotowani swoimi umiejętnościami i dotychczasową działalnością.
A przecież zrazem nikt nie był w stanie imputować nam rzucania nieodpowiednich haseł, dążenia do odzyskania manu militari Lwowa i Wilna.
Losy ludzi, którzy w opozycji demokratycznej znaleźli się najczęściej z pobudek moralnych, w proteście przeciwko bezprawiu, wplatały się w skomplikowany sposób w politykę Solidarności…
Wprawdzie autoportrety bywają subtelne i nie jest to ich wadą, jednak może warto na wstępie dokonać paru sprostowań, dotyczących zresztą tylko tła.
Otóż jeśli miałbym odwoływać się do osobistego doświadczenia i do tego, co miałem okazję zauważyć wokół siebie, to musiałbym rzec, że i te dobrze płatne posady w regionach, służbowe samochody i sekretarki są najdelikatniej mówiąc – daleko idącym naginaniem faktów. Co do niemożliwości zajmowania stanowisk w Solidarności przez Korowców (termin Jana Walca), to znam członków i współpracowników KSS KOR, którzy nie tylko zajmowali wysokie stanowiska – zarówno z wyboru, jak i z powołania, – ale nadto zdążyli za nie zapłacić więzieniem podczas stanu wojennego. Wreszcie nieodpowiedzialne hasła . Istotnie było tak, że Jacek Kuroń wołał "nie palcie komitetów, twórzcie własne" , że "gasił" strajki, że Adam Michnik uratował oblężonych w Otwocku milicjantów przed samosądem tłumu. Istotnie było tak, że odzyskania manu militari Lwowa i Wilna nikt nie wołał, przynajmniej ze środowiska KSS KOR. Jednak prawdą jest również i to, że właśnie Jacek Kuroń już z więzienia i podczas stanu wojennego pisał o uderzeniu na wszystkie ośrodki władzy i informacji w całym kraju, i że w tymże okresie Zbigniew Romaszewski chciał ogólnopolskiego strajku powszechnego z czynną obroną zakładów pracy, wierząc, że władza nie będzie mogła liczyć nie tylko na wojsko ale i na MO. Gdy Jeden batalion odmówi strzelania… Tak było w lutym 1917 roku, kiedy mały oddział Kozaków przeszedł na stronę demonstrantów, a po miesiącu już nie było cara. Nie uważam, że jedno czy drugie niezbyt odpowiedzialne hasło i zwodnicze porównanie przekreślało wypowiadającego się; szczególnie, jeśli są to ludzie skądinąd mądrzy i godni szacunku – aczkolwiek nie bez krytycyzmu. Tym bardziej nie uważam, aby takie wypowiedzi mogły rzucać cień na innych. Jednak chyba należy zrozumieć tych, którzy takich haseł obawiali się – jak widać nie bezpodstawnie.
Żali się Jan Walc na hamowanie karier związkowych, powołuje się na wcześniejsze zasługi, odwołuje się do swoich umiejętności i doświadczeń a wreszcie wystawia sam sobie świadectwo moralności. Wypomina "wylatywanie z pracy" , 48 godzin po wielekroć spędzane w komunistycznych cyrkułach, ścigania, bicia po komendach, a nawet ból po otrutej… jamniczce! Niestety, wygląda i na to, że boli go również brak rekompensat i wyrównań za to wszystko. Żale to chyba niezbyt przystojne wobec wielu osób mających znacznie poważniejsze powody do bólu, by zamilczeć o tych, którzy bólu już nie czują. Sądzę, że członkowie i współpracownicy KSS KOR podejmując działania w proteście przeciwko bezprawiu nie liczyli na kariery, posady, samochody i sekretarki. Gdyby tak było, zapewne inna wybraliby drogę. Sadzę również, że w Polsce odsiadkami odsiadkami i pobiciami człowiek spłaca dług "cieniom zapomnianych przodków" . Im to za taki i podobne działania przychodziło płacić ceny znacznie wyższe.
Pyta autor Listu… gdzie to byli nowi, spóźnieni szermierze odnowy wówczas, gdy on wycierał cele aresztów. Wśród weteranów dysydencji, wśród tych, którzy tworzyli KSS KOR i tych, którzy z nimi współpracowali lub choćby tylko wspomagali go, znajdowali się ludzie o niepokalanej przeszłości, obarczeni latami spędzonymi w piwnicach Bezpieki, więzieniach, więzieniach nawet celach śmierci. I w jednym szeregu obok nich znaleźli się również i ci, których dzisiaj można by objąć wspólną nazwą "zasłużonych w utrwalaniu władzy ludowej" : zetempowcy, aktywiści i bardowie Przodującego systemu, paksowscy katolicy-patrioci, a nawet byli ministrowie. Jakże wiele musiało dzielić jednych i drugich? A jednak to, co łączyło, okazało się ważniejsze i silniejsze od tego, co dzieliło. Potrafiono obyć się bez gorszących listów. Poczytuję to za jeden z tytułów do chwały KSS KOR. Jego etosowi mogą tylko uwłaczać niewczesne wynurzenia raczkującego "weterana dysydencji" , dlatego odczytuję je jako jedne z bardziej niestosownych wobec KSS KOR i całego skupionego wokół niego środowiska.

Portret zbiorowy spóźnionych.

Ten grupowy wizerunek jest tylko tłem dla autoportretu, ale z jakim rozmachem zakreślonym:
…większość tych robotników dwunastej godziny, jak lubił ich nazywać Adam Michnik, zapisywało się do Związku wtedy, kiedy już było wolno i dlatego, że było wolno.
…szermierzami odnowy stali się dopiero wtedy, gdy stało się to dozwolone. Atakowanie Korowców, odcinanie się od "opozycji" stwarzało im wygodną sytuację, w której nie mieli oni ani przed sobą, ani przed nikim innym rozliczać się ze swojego przedsierpniowego milczenia czy nawet współdziałania z władzami. Światli, wydawałoby się, ludzie godzili się z poglądem zachodzi podejrzenie, że zechcą tam realizować swoje ambicje polityczne.
W " Tygodniku Solidarność" można było dostać pracę, jeśli przychodziło się z "Polityki " czy "Życia Warszawy" , nie można zaś było się zatrudnić, przychodząc z "Biuletynu Informacyjnego" czy " Zapisu" .
A piszę to ja (…), że korowców nie powinno się dopuszczać do poważniejszych stanowisk w Związku, bo publicysta, którym "eksperci" zwykli straszyć niegrzeczne dzieci i nie tyko.
A pisać o tych ludziach – o środowiskach artystycznych i intelektualnych – niezwykle trudno, oczywiście, jeśli się nie chce być Romanem Bratnym, którego myśli błądzą pomiędzy portfelem i rozporkiem, i który tymi kategoriami próbuje opisać duszę artysty(…). Myślę, że pośród wielu różnic między Romanem Bratnym a mną nie najmniej ważna jest ta właśnie, że aj naprawdę wierzę, że każda kurwa szczerze chciałaby być Królewną Śnieżką…
Zaiste gromadny to i nader dosadny portret, a przy tym o ileż mroczniejszy niż świetlisty autoportret. Kogóż to nie umieszczono na tym konterfekcie i komuż się nie dostało? Nie zawsze jest to czytelne, bo sam mistrz sprytnie to refleks światła rzuca, to cień kładzie. Dlatego mam prawo pytać: czy robotnikami dwunastej godziny są Piotr Bednarz i Władysław Frasyniuk? Może nie, bo stoi napisane: Łatwo było zaakceptować wyrastających jak spod ziemi działaczy robotniczych z fabryk, hut i kopalni, tych, którym bez trudności można było wierzyć, że przed sierpniem nie wiedzieli, co się dookoła nich działo; znacznie trudniej przychodziło cieszyć się z tych, którzy z racji swego zawodu czy stanowiska musieli różne rzeczy widzieć i wiedzieć, a odważyli się z wiedzy tej skorzystać dopiero wtedy, gdy zbuntowała się praktycznie cały naród.
I tu zaczynały się brzydkie podejrzenia… A więc może Jerzy Kropiwnicki (ekonomista), Grzegorz Pałka (ekonomista), Janusz Pałubicki (historyk sztuki), Józef Pinior (prawnik, bankowiec)? Nie wiem, kiedy zapisali się do Związku, ale chyba wielu spośród tej większości, która dołączyła, zdaniem autora Listu… - dopiero wtedy, kiedy było wolno i dlatego, że było wolno, dało później wystarczające świadectwa, by nie mówić o nich uszczypliwie i lekceważąco. Poza tym, czy autorowi Listu… nie przyszło do głowy, że nie każdy musi kierować się pierwszym odruchem serca, że są i tacy, którzy jako chłopi i Ślązacy długo nie zakasują rękawów bynajmniej nie z wygodnictwa, ale z gospodarskiego namysłu, pytając sami siebie – będzie z tej mąki chleb, czy też nie? Kiedy zaś uznają, że tak – dołączają, być może spóźnieni, ale wówczas gotowi już nawet na to, czym przyszło płacić górnikom z KWK "Wujek" .
A kim są owi szermierze odnowy niemuszący – dzięki atakowaniu korowców rozliczać się z wcześniejszego milczenia. Owi światli zdawałoby się ludzie? choć czytywałem w "Tygodniku Solidarność" znakomite reportaże samego Jana Walca? Czyżby chodziło o jakieś konszachty między Tadeuszem Mazowieckim a M.F. Rakowskim? Czyżby "antykorowski" spisek "Więzi" i "Polityki" ? Czy na dodatek to wszystko łączyłoby się z ekspertami w cudzysłowie (jak używa tego słowa autor Listu…), z tymi, którzy zobowiązani są do działań przez ks. Alojzego Orszulika i których pośrednictwem posługują się klawisze, jak chce Adam Michnik? Jeśli tak, to czy i episkopat maczałby w tym palce (choć trzeba przyznać, że jedyna to kategoria ludzi oszczędzonych przez Jan Walca? Zaiste, brak bodaj już tylko masonów!
Skąpo rzucane półświatła bynajmniej nie ułatwiają poruszania się w tym gąszczu niedomówień (jeśli nie gorzej). Czy do tych światłych zdawałoby się ludzi ekspertów w cudzysłowie kwalifikują się np. Bronisław Geremek, Tadeusz Mazowiecki, Jan Olszewski i Władysław Siła-Nowicki? Na pewni kierują się inna strategią, uprawiają inną taktykę i wybierają nie zawsze takie sposoby i pola walki, jakich życzyłby sobie autor Listu… Na pewno popełniali błędy, ale czyż to dostateczny powód, by poddawać wątpliwości pobudki ich działania? Na pewno często kierują się racjami pragmatycznymi, ale czy za to należy ich winić?
Jan Walc napisał, że ludzie opozycji demokratycznej kierowali się przede wszystkim pobudkami moralnymi, ale czyż nie kierowali się również pragmatyzmem, który dla jeszcze innych środowisk był nie do przyjęcia, by wspomnieć tu choćby resztki dawnego PSL. Bo czyż nie było pragmatyzmem, trudnym do pogodzenia z racjami moralnymi, zwracanie się do Sejmu, który Sejmem nie jest, powoływanie się na Konstytucje, która Konstytucją nie jest; dążenie do wykazania niewinności przed Sądem, który nie jest sądem, ale narzędziem gwałtu i zemsty; opieranie się na literze prawa, będącej w istocie literą bezprawia? Czy J. Walcowi nie przyszło zatem do głowy, iż ci eksperci ozdobieni przez niego cudzysłowem mają prawo do poglądów i postępowania innych niż jego własne, oraz prawo do błędów takie jak on sam?
Wreszcie owe środowiska artystyczne i intelektualne, owe kurwy chcące być Królewnami Śnieżkami. O ile wiem, to do środowisk artystycznych zaliczają się aktorzy bojkotujący Telewizję oraz plastycy i literaci, którzy woleli stracić swoje związki zamiast dać się przekupić. Do środowisk intelektualnych chyba można zaliczyć środowiska "Znaku" , "Więzi" , DiP-u. A Kolegium Rektorów, Komitet Porównawczy Stowarzyszeń Twórczych i Naukowych, środowisko Uniwersytetu Warszawskiego? Warszawskiego środowiska budujące dzisiaj niezależną oświatę, kulturę, naukę? A może wszędzie tam byli i są tylko i wyłącznie weterani dysydencji i wycieruchy aresztów i dlatego nie te środowiska miał na myśli Jan Walc. Jeśli jednak nie jest tak to czy rzeczywiście tak trudno je opisać w innych kategoriach aniżeli pomiędzy portfelem a rozporkiem?
A może to autor Listu… nazbyt łatwo porusza się w przeciwstawnych kategoriach, rozdając na prawo i lewo świadectwa moralności – a raczej jej braku –dyktowane własnymi urazami, rozczarowaniami i kompleksami? Nic tu nie wyjaśnią i niczego nie usprawiedliwiają apele Zrozum mnie dobrze – nie mówię tu o tych ludziach, ale o naszym na nich patrzeniu. A swoją drogą – zapomniał o tym wygodnym zastrzeżeniu Roman Bratny.
Wielka szkoda, że J. Walc wpadł w zdradliwą koleinę Gnid Piotra Wierzbickiego, miast pójść mniej emocjonalnym szlakiem wyznaczonym odpowiedzią Adama Michnika w Gnidach i aniołach, (choć i ten później nie oparł się emocjom pisząc z więzienia oświadczenie o pawianach). Gnidy Wierzbickiego i pawiany Michnika pozostawił w tyle Walc, pisząc o kurwach, chcących być Królewnami Śnieżkami. Nareszcie coś ludzkiego po tamtej zoologii.

Błąd legionistów

Dobrze, że Jan Walc zna błąd legionistów. Gorzej, że nie jest w stanie – jak widać – ustrzec się przed popełnianiem podobnego błędu.
…nie mówię o tych ludziach, ale o naszym na nich patrzeniu. Już wtedy zresztą było wiadomo, że tak patrzeć nie należy, że nie wolno. Ale problem mimo wszystko istniał i nie przypadkiem w swojej publicystyce jesienią 1980 r. cytowałem słowa "Pierwszej Brygady" , gorzki wyrzut wobec tych, do których się niegdyś kołatało, tych, co mówili, żeśmy stumanieni, i nawoływałem, żeby błędu legionistów drugi raz nie powtarzać, starając się i samego siebie przekonać do takiej mądrej, ale z punktu widzenia emocjonalnego trudnej postawy.
Zaiste –postawa to trudna i mądra, ale nie tylko. Jest to postawa konieczna właśnie dlatego, że – jak wskazuje przykład autora Listu… - problem istnieje.
Ofiarność, zasługi, umiejętności i doświadczenie, racje moralne – to my, weterani dysydencji i wycieruchy aresztów, to nasz portret.
Och, Boże, dziękuję Ci, że nie jestem jak inni ludzie… Łk,18, 11), ale gdybym przypadkiem miał, to co mają inni – nie zaszkodziłoby. Należy się przecież nie im!
Niebezpieczna to ścieżka i charakterystyczne powołanie się Jana Walca na Pierwszą Brygadę. Szczęście, że nie jest wojskowym! W przeszłości właśnie z podobnego sposobu myślenia i patrzenia weteranów wojskowych, właśnie z błędu legionistów wyrosło to, czego tylko błędem już nie można nazwać – unicestwienie młodej i targanej wątpliwościami, ale przecież demokracji polskiej, oraz wszystkie tego następstwa. Wystarczy wspomnieć okrutne tłumienie strajków chłopskich, strzelanie do demonstracji robotniczych, proces brzeski i obóz w Berezie Kartuskiej, tysiące więźniów politycznych, uchodźstwo, na obczyznę Wincentego Witosa i nie tylko jego. Nawiasem mówiąc, o tym smutnym okresie milczą niezależni publicyści, bezkrytycznie apoteozując postać Józef Piłsudskiego. Paradoksalne, ale hańbę o okresie sanacji przywołał ostatnio nie kto inny, jak Wojciech Jaruzelski w przemówieniu z 22 lipca 1984. Szukał pomniejszenia własnej hańby, a zapewne i antycypacji obecnej dyktatury, obecnego zniszczenia demokracji, obecnych rządów bezprawia i gwałtów na społeczeństwie. Jeśli tak, to czy aby na pewno bezpodstawnie?
Właśnie na przykładzie legionistów, legionistów raczej tego, do czego w końcu doprowadzili, widać, jak trudną rzeczą jest już samo tolerowanie upragnionej demokracji z nieuchronnie towarzyszącymi jej wadami, jak dalece delikatną sprawą jest kultywowanie demokracji wymagające mądrości, cierpliwości, i wyrozumiałości więcej, aniżeli jest to potrzebne do czegokolwiek innego. Jeżeli w okresie posierpniowym niektórzy z weteranów dysydencji odczuwali w stosunku do siebie rezerwę, jeżeli nawet spotkali się z wyrzutami, to czyż zamiast pogłębiać je emocjami i wyrzutami, nie lepiej spróbować zobaczyć i zrozumieć podłoże tego zjawiska po to, aby stosownie zapobiegać jego potęgowaniu i spokojnie, powoli usuwać nieporozumienia? Przykłady takiej powściągliwości, mądrej i pięknej postawy dali między innymi Jan Józef Lipski i Henryk Wujec, rozwiewając w ten sposób liczne obawy i zjednując wielu nieufnych. Czyż koniecznie trzeba rezerwę i uprzedzenia w stosunku do weteranów dysydencji uogólniać i tłumaczyć wyłącznie tak niskimi pobudkami jak czyni to Jan Walc – atakowanie Korowców, odcinanie się od opozycji stwarzało im ( atakującym - WK) wygodną sytuację, w której nie musieli ani przed sobą, ani przed nikim innym rozliczać się ze swojego przedsierpniowego milczenia. Sądzę, że istotnie taki motyw u niektórych występował, jednak byłbym ostrożniejszy w uogólnianiu i zastanowiłbym się, czy wytykanie takich motywów jest najlepszym sposobem usuwania uprzedzeń i znoszenia podziałów. Uogólnione insynuacje i piętnowanie, a z drugiej strony podkreślanie własnej szlachetności – jakież to łatwe i jakież zatrute owoce przynosi! A przecież problemu to i tak nie rozwiąże, ani tym bardziej nie ułatwi uniknięcia błędu legionistów.

Tango z Bratnym

O książce Romana Bratnego nie warto by wspominać, gdyby nie "Krytyka" - zaprosiła Jana Walca do napisania recenzji. I oto nastąpiło spotkanie budzące u recenzenta uczucia chyba nie do końca uświadomione. Napisał, że "Rok w trumnie" wzbudził u niego nie tylko odrazę, ale i refleksje… Z Listu do Włodzimierza Marta wynika, iż są to nie tyle refleksje, ile afektacje. Roman Bratny z premedytacja napisał paszkwil na Solidarność. Jan Walc w afekcie odpowiedział lamentacją nad krzywdami, jakie Solidarność jemu wyrządziła. Duet zaiste nieoczekiwany, a nawet paradoksalny, – choć może niezupełnie.
Bratny po męsku zieje nienawiścią do ludzi, którzy odnawiali się w tempie błyskawicznym, przechodząc z pozycji władzy na pozycję Solidarności, Walc wyżala się również nie na Solidarność, tylko na ludzi, którzy zapisywali się do Związku dopiero wtedy, kiedy już było wolno i dlatego że było wolno. Dziesięć milionów niegodnych! Bo iluż zostanie, jeśli odliczymy tych, którzy to nie spóźnili się?
Czy tajemnica tego duetu nie leży w pozornie kokieteryjnym wyznaniu Jana Walca – Nic nie poradzę na to, że Bratny mi imponuje. Może mój podziw dla niego jest swoistej natury, bierze się z moich kompleksów i mięczakowatości…
Ach, ten słodki brutal Bratny!
Wiem, jak łatwo jest dzisiaj pluć na Bratnego, (…) ale nie umiem się przyłączyć do chóru… i zaraz potem – czytelników "Krytyki" nie ma potrzeby zapewniać, że Bratny to zły pisarz i w dodatku świnia…Są wyrazy jeszcze żywszych uczuć – Po prostu życzę mu i jemu podobnym wszystkiego najgorszego, chorób, bólu, niepowodzeń w pracy i w życiu osobistym… I dalej znów na odwyrtkę – nie umiem uwierzyć, że Bratny robi to wszystko dla pieniędzy (mizernych) czy dl sławy (wątpliwej), nie zadowolę się tłumaczeniem, że jest on wcieleniem szatana – po prostu nie rozumiem, co się z nim dzieje… Wreszcie rozbrajające wyznanie - mój stosunek do Romana Bratnego i tego, co obecnie robi jest wyjątkowo rozwichrzony, niespójny i nacechowany emocjami… Może warto zakończyć obraz tych dusznych rozterek złotą myślą godną pamiętnika – odrzuciwszy busolę moralności nie umielibyśmy się w świecie znaleźć, w ogóle nie wiedzielibyśmy, co ze sobą i z nim robić. Zaiste godna współczucia ambiwalencja uczuć i wzruszające to wyznania, jednak charakterystyczne chyba raczej nie dla weteranów. Miejscami już zupełnie nie wiadomo, czy to list do "Filipinki" , czy recenzja dla "Krytyki" .
Tak oto zaproszenie do napisania recenzji nieoczekiwanie skończyło się dla Walca białym tangiem z Bratnym. Tyle, że pierwszy tęsknie nucił "Nie dla mnie sznur samochodów" , a drugi ryczał Criminal tango… Połączyło ich uczucie do tej trzeciej "Sentymentalnej panny S" . Dla pierwszego to ladacznica i niewdzięcznica, a recydywistka wszech paragrafów dla drugiego. Chyba obu zawiodła "potęga smaku" .

Postscriptum

Nie czytałem i wolałbym nie czytać powieści Romana Bratnego. Może dlatego nie zdążyłem przyzwyczaić się do tak modnych obecnie konwencji pisarskich. Pamiętam natomiast z lat dzieciństwa, że krótkie utwory zbliżone do takich, jak "Bratny jest świnia" lub "Dejmek jest łajdak" pisywało się na płotach stodołach i wygódkach. Później odkryłem je w "Żołnierzu Wolności" i w " Trybunie Ludu" , więc przestałem je czytywać.

Wiktor Kulerski



Odpowiedź Jana Walca, Krytyka nr. 19, 1985

Drogi Wiktorze!
Nie rozumiem Twojego tekstu.
I nad tym zdaniem, zanim je rozbuduję i uzasadnię, przyjdzie mi się chwilę zatrzymać. Muszę to zrobić znając twoje metody polemiczne i mając prawo spodziewać się, że będzie mi ono zacytowane w odpowiedzi, jako że z Twojego punktu widzenia przyznanie się do niezrozumienia czegokolwiek, a w szczególności tekstu, z którym się polemizuje, jest rzeczą absolutnie niedopuszczalną, jest intelektualnym samobójstwem. I tu jest, Wiktorze, kardynalna między nami różnica. Miałbym kilka różnych zupełnie pomysłów interpretacyjnych w stosunku do Twojego tekstu, pozwalających na zarysowanie kilku różnych Twoich portretów, portretów, których każdy mógłby mi służyć za podręczną tarczę strzelniczą – rzecz jednak w tym, że wszystkie te zabiegi uważałbym za intelektualnie bezpłodne.
Nie uważam, aby człowiek musiał wszystko wiedzieć, a tym bardziej rozumieć. Oczywiście bardzo to miło wiele wiedzieć i rozumieć, ale doprawdy tylko wyjątkowo agresywne odmiany materializmu skłonne są traktować agnostycyzm jako przejaw intelektualnego lenistwa. Przedmiotem mojego Listu do Włodzimierza Marta była książka Roman Bratnego "Rok w trumnie" , którą przeczytałem z uwagą, na jaką było mnie stać, a mimo to nie zdołałem uporać się intelektualnie i moralnie z problemami, których mi ta lektura nastręczyła. Zarówno mnie, jak i redakcji "Krytyki" wydawało się pożytecznym podjęcie próby zapisu moich wątpliwości i rozterek i przedstawienie go czytelnikom.
Ty w przeciwieństwie do mnie nie czytałeś książki Bratnego i piszesz, że wolałbyś jej nie czytać, ale równocześnie z pełnym spokojem człowieka dobrze poinformowanego powiadasz, że Roman Bratny z premedytacją napisał paszkwil na Solidarność. Chcesz operować na poziomie kwartalnika politycznego a nie "Filipinki" , – więc proszę o przypis. Jeśliś książki nie czytał, skąd możesz wiedzieć o owej premedytacji? Czy była w tej sprawie obowiązująca subordynowanych członków Związku uchwała TKK, czy może na jakimś płocie przeczytałeś, że Bratny jest świnia i teraz już wiesz raz na zawsze, że jak Bratny, to premedytacją i paszkwil? A przecież trochę dalej sam wyrażasz się krytycznie o metodzie operowania formułkami, powiadając, że gardzisz tym, co piszą w "Żołnierzu Wolności" , "Trybunie Ludu" oraz na płotach, stodołach i wygódkach.
Skoro już przy płotach i szaletach jesteśmy, pozwól na dygresję, która nie odwiedzie nas jednak daleko od tematu. Jest tu znowu tak, jakbyś – moim przekonaniu- wiedział za dobrze. Zanim wyrażę swoją pogardę dla Romana Bratnego – przeczytam jego książkę. Zanim porównam napisy na płotach z publikacjami "Żołnierza Wolności" , przejdę się po mieście obejrzeć, co też ludzie na płotach ostatnio piszą. I chociaż sam dla swojego pisania szukam innych miejsc, chociaż najbardziej lubię czytać wiersze Zbigniewa Herberta, których nikt na płotach nie wypisuje, niemniej jednak część umieszczanych tam napisów czytam z niewątpliwą sympatią. I jestem w stanie wyobrazić sobie wiersz o tym, jak Pan Cogito czyta napisy na płotach, rozważając sytuację, w jakiej się znalazł, gdy wbrew samemu sobie łatwiej mu się zgodzić z tym, co napisane na dostępnych mu płotach niż z tym, co przeczytać może w książkach z księgarni czy publicznej biblioteki.
Jeżeli napisałem na wstępie, że Twojego tekstu nie rozumiem, to wiąże się to również z problemem płotów, napisałeś bowiem ostrą polemikę z tekstem, którego głównym myślowym motywem był sprzeciw wobec "zamówienia społecznego" , dość powszechnie formułowanego wobec niezależnych publicystów i krytyków literackich po ukazaniu się ostatniej powieści Bratnego. Chodziło grubsza rzecz biorąc o to, żeby mu "dokopać" . I w wielu pismach niezależnych rzeczywiście mu "dokopano" . Choć postąpiłem odmiennie, wahałbym się wyrazić pogląd, że uczyniono to na poziomie "Filipinki" .
Powiedzmy otwarcie – gdybym owo "zamówienie społeczne" dyspozycyjnie zrealizował, gdybym zgodził się nie wykraczać poza ramy zwyczajowo przyjęte dla niezależnej publicystyki – na pewno nie naraziłbym się na odsądzającą mnie od czci i wiary polemikę podpisaną przez Przewodniczącego Regionu. Nie jest jednak tak, abym żałował swojej decyzji. Wydaje mi się, że obowiązkiem moim jest podejmowanie prób zrozumienia i opisania świata, a nie "dokopywanie" choćby najbardziej odrażającym typom.
Nie jest to wprawdzie pogląd popularny, ale trudno - dyspozycyjność wobec Ruchu, zgoda na "nadeptywanie na gardło własnej pieśni" , przekonanie, że krytykować wolno tylko przeciwników – to wszystko, w moim pojęciu, po prostu się nie sprawdziło. Moim obowiązkiem jest dać świadectwo prawdzie. A jeśli nawet napisy na płotach są prawdziwe, to zaiste nie cała prawda da się tam pomieścić.
Odmawiając mi prawa do tykania trudnego tematu stosunków pomiędzy środowiskiem KOR-owskim a Solidarnością określasz mój list jako wysoce niestosowny, a nawet gorszący. Przyjrzyjmy się uważnie ostatniej kategorii, nieczęsto dzisiaj używanej. My się jakoś na co dzień nie gorszymy, podczas gdy dla naszych babek, chowanych w czasach niezapomnianej królowej Wiktorii, zgorszenie było niestety chlebem codziennym, było niebezpieczeństwem, na które nieustannie były narażone i przed którym za wszelką cenę usiłowały się uchronić. Gorsząca była sztuka starożytna i renesansowa, powieści Zoli i wiersze Tetmajera, ba, nawet na podwórku pomiędzy kurami a kogutem raz po raz dochodziło do scen gorszących dla każdej szanującej się panienki. W okresie fin de siecle’u standardowym bibelotem masowo produkowanym i ustawianych na kominkach i serwantkach była rzeźba, indyjskiej bodajże proweniencji, przedstawiająca trzy siedzące obok siebie małpki, z których jedna zasłania sobie oczy, druga uszy, a trzecia pyszczek – bibelocik ten uczył jak unikać zgorszenia: nie patrzeć, nie słuchać, nie mówić.
Powiadasz, że jestem gorszycielem. Chyba muszę się zgodzić – rzeczywiście patrzę, słucham i mówię. Powiadasz, że lepiej by było, gdybym tego nie robił. Uważasz, że znacznie lepiej twierdzić, że Solidarność przyniósł bocian, niż opowiadać o bólach porodowych i gorączce połogowej. Czy Sentymentalna panna S wpadnie w szok, kompleksy i dostanie polipów, jak się tego wszystkiego dowie, bo pozwolisz, że o faktach dyskutować nie będziemy? To jednak jest kwartalnik polityczny, a nie periodyk stawiający sobie za cel chronienie panienek przed zgorszeniem.
Dla sentymentalnej panny S będzie lepiej, jeśli pozna prawdziwy przebieg swoich urodzin. A z tymi urodzinami było przecież tak, że już w trakcie sierpniowych strajków w Gdańsku i Szczecinie kiedy na terenie stoczni utworzyły się pierwsze w Polsce enklawy wolności, do których ciągnęli ludzie z całego kraju, często tylko czy przede wszystkim po to, żeby się zachłysnąć pierwszym haustem wolności, kiedy każdy w Polsce miał prawo do współudziału w tym strajku, który jego uczestnicy do dziś wspominają jako najpiękniejsze dni swojego życia – jedna była tylko kategoria ludzi, którym prawo to kwestionowano, których proszono, aby dla dobra ogólnego zechcieli z niego zrezygnować, którzy na wspólne żądanie komitetów strajkowych, ekspertów i komunistów mieli pozostać na uboczu. Ci zapowietrzeni – to działacze demokratycznej opozycji.
Zarzucasz mi brak obiektywizmu – ale ja przecież świetnie wiem, że nikt nie może być sędzią we własnej sprawie, a pamiętając jakie emocje budzi od dawna i długo jeszcze rodzic będzie każda próba dyskusji o roli KORu, jestem głęboko przekonany, że mógłbym tylko taki obiektywizm udawać, a tego moralnego fałszu chciałbym uniknąć. Daleki też byłem w moim tekście od jakiejś próby syntetyzowania czy oceniania; przypomniałam w nim tylko fakt, że KOR-owski rodowód raczej przeszkadzał działać w Związku, niż w działaniu tym pomagał, że negatywnie przeważał nad kwalifikacjami, możliwościami, doświadczeniem. To sfera faktów. Niewątpliwie nie dałem ich szerokiej i wielostronnej interpretacji, o która może warto się pokusić, ale przecież sprawa, w której zabierałem głos, kwestia zmienności ludzkich postaw w skomplikowanej historycznie i moralnie sytuacji naszego kraju nie stwarzała miejsca dla dokonywania takiej analizy.
Ty w swojej polemice tez jej zresztą nie przeprowadzasz, natomiast negujesz wszelkie pochlebne sądy o KORze, jakie bezpośrednio czy pośrednio wyraziłem w swoim tekście. Negacji zresztą podlegają nie tylko sądy, lecz także fakty, czy przynajmniej to, co za fakty przywykłem uważać. Cytujesz zdanie o losach ludzi, którzy w opozycji demokratycznej znaleźli się najczęściej pobudek moralnych, a później w skomplikowany sposób zostali uwikłani w politykę Solidarności i jesteś gotów zanegować w nim wszystko. Zaczynasz od tego, że w pełni lekceważysz użyte w nim słowo "najczęściej" , zastrzeżenie, które umieściłem wbrew sobie, mając w pamięci wiele napaści na środowisko korowskie, zastrzeżenie, z którego nie umiałbym się przed swoimi przyjaciółmi wytłumaczyć bo gdyby mnie zapytano, kogo to konkretnie tym zastrzeżeniem wyłączam spośród tych, którzy kierowali się moralnymi pobudkami – przecież nie umiałbym odpowiedzieć. Ale Twoja negacja idzie znacznie dalej, fundując się na tej wiedzy i pewności, którą Ci już tutaj zarzucałem.
Jesteś gotów dyskutować o pobudkach ludzkich czynów, jesteś gotów demonstrować jakąś o nich wiedzę. Czy i tu mam prosić o przypis? Popatrz, Wiktorze, co się tutaj stał: polemizując z moim tekstem, gdzie próbuję szukać innych niż niskie tylko pobudek działalności Romana Bratnego, negujesz moralne pobudki ludzi ze środowiska korowskiego, mówisz, że cała działalność KORu ufundowana była na sprzecznym z moralnością pragmatyzmie, wyrażająca się zwracaniem do władz nie ustanowionych w sposób demokratycznych, a więc nielegalnych, czy powoływaniem na stanowione przez nie prawa, w grzechu tej nielegalności poczęte. Gdyby zarzut kierowania się pragmatyzmem trudnym do pogodzenia z racjami moralnymi postawił KORowi Rząd Londyński. (który zresztą tego nie uczynił) – byłbym gotów do polemiki: kiedy jednak formułuje go działacz organizacji powstałej w drodze porozumienia podpisanego z komunistycznym rządem, organizacji zarejestrowanej przez komunistyczny sąd i mającej w statucie, czy choćby w aneksie do statuty zawarowaną kierowniczą role partii komunistycznej w państwie - to można sąd taki traktować wyłącznie jako przejaw dyskusyjnego zacietrzewienia. A nie rozumiem, co mogło je wywołać.
Negujesz i konkluzję omawianego zdania, stwierdzenie o skomplikowanym wplataniu się losów korowców w politykę Solidarności. Nie chciałbym być niegrzecznym ale odnoszę wrażenie, że każde użycie przeze mnie słowa "skomplikowany" budzi twój ostry sprzeciw. Może mam w tej sprawie jakiś kompleks (sam piszę, że mam, po to przecież, żeby Cię zwolnić z obowiązku zawiadamiania czytelników, że Walc ma kompleksy i wierz mi, że z punktu widzenia smaku tak jest lepiej, a merytorycznie nic nie tracisz), ale nie bojąc się śmieszności, jaką okrywa człowieka rozdzielanie włosa na czworo, boję się tych, dla których wszystko jest proste i ten mój strach uzasadnia zarówna dyrektywa Pisma, każącego szukać ciasnej bramy, jak i historia polskiej lewicy.
Myślę więc, że to nie było wcale proste, kiedy w Regionie Mazowsze, żeby posługiwać się przykładem, który obaj znamy najlepiej, codzienna praca cierpiała na tym, że pewna grupa działaczy, nazywająca siebie "prawdziwymi Polakami" uważała za najpilniejsze i najważniejsze zadanie dążenie do wyeliminowania z pracy w Związku tych wszystkich, którzy mieli coś wspólnego z KORem. Jak pamiętasz świetnie, bo byłeś przecież obecny na wszystkich posiedzeniach Zarządu Regiony i jego Prezydium, swary toczyły się nie wokół jakich odmiennych programów czy koncepcji, ale życiorysów raczej. I było tak, że każdy z nas, ludzi obciążonych korowskim piętnem, musiał sam sobie odpowiadać na pytanie, przed którym człowieka stawiać nie wolno; czy dla dobra sprawy, o która walczę i chcę walczyć, nie będzie lepiej, jeśli się wycofam, skoro moja osoba, ze względów ode mnie niezależnych, może tej sprawie szkodzić czy kompromitować ją w jakiś sposób.
Bardzo chciałbym Ci to dobrze wytłumaczyć, bo mimo całej Twojej demonstrowanej w tekście wrogości mylę, że mamy tu do czynienia z jakimś nieporozumieniem. Otóż w naszym środowisku mówiło się wtedy (nie mam pojęcia, kto był autorem tej metafory), że traktuje się nas jak panienkę lekkich obyczajów – można korzystać z jej usług, ale nie sposób pokazać się z nią w towarzystwie. Zaproponuję Ci jeszcze inną metaforę – w jakiś sposób my, korowcy, byliśmy Żydami Solidarności: nasz naznaczenie, nasza mniemana inność – nie zależały od nas. Skomplikowany węzeł plotek, pomówień, przesądów, zabobonów, czy czego chcesz jeszcze – powodował, że byliśmy przez niektórych traktowani jako ludzi inni i gorsi, ludzie, których sama obecność w jakimś zespole przekreślała jego czystość.
Jeśli to porównani wydaje mi się trafne, to dlatego, że niesprawiedliwość zarzutów była niejako organiczna, dotyczyły one nie naszego stepowania, ale rodowodu, mającego jakoby przesądzać o wszystkim. I dlatego zalecana przez Ciebie strategia polegająca na tym, aby spróbować zobaczyć i zrozumieć podłoże tego zjawiska po to, aby stosownie zapobiegać jego potęgowaniu i spokojnie powoli usuwać nieporozumienia – otóż strategia ta, którą staraliśmy się przecież stosować, miała ograniczoną skuteczność.
Eksplikacja, którą się posługujesz, a mianowicie przykład Jana Józefa Lipskiego, stwarza tez pewna dwuznaczność: przedstawiasz jako wzorcową karierę związkową człowieka, który z gdańskiego zjazdu odwieziony został karetką reanimacyjną do szpitala, kiedy jego serce nie wytrzymało przetargów o to, czy Solidarność ma podziękować KORowi za jego pięcioletnią działalność.
Gdybyś cytował dokładniej, to co napisałem, udałoby się wielu nużących wyjaśnień, ale wierzę, że będą one pożyteczne. Twój przykład z Wujcem i Lipskim, na dodatek, jak powiedziałem, nie najszczęśliwszy, nie godzi w to, co napisałem; wydajesz się polemizować z poglądem, którego nie wygłosiłem, dowodzisz, że korowcy działali w Solidarności, podczas gdy ja, nie negując tej oczywistości, pisze o trudnościach, na jakie w tym działaniu natrafiali. I póki jesteśmy przy sprawach porządkowych – naprawdę nie wiem, jak Ci to powiedzieć, zważywszy, że jesteś historykiem – ale przecież nie można dowolnie mieszać czasów! Wszystko co w moim tekście tyczyło stosunków pomiędzy środowiskiem korowskim a Solidarnością – odnosi się do jej 500 dni, a jeśli się przyrzec dokładniej, to przede wszystkim do początku tego okresu; Ty zaś, w poszukiwaniu argumentów dyskredytujących KOR, zbliżając się w ferworze tam, gdzie – jak wierzę – naprawdę nie chciałeś się zbliżyć, dążąc do uzasadnienia tezy o ekstremizmie korowców, cytujesz teksty z innej po prostu epoki, z podziemia i z więzienia, a na dodatek mój List do Włodzimierza Marta rozpatrujesz w ten sposób, jakby był napisanym przed 13 grudnia podaniem do władz związkowych o przydział posady, sekretarki i samochodu.
Czy na tego rodzaju zarzuty w ogóle można odpowiadać? Zachowam się niekonsekwentnie (Walc zachowuje się niekonsekwentnie!) i spróbuję, choć godniej byłoby milczeć; wiem świetnie, że apanaże, sekretarki i samochody służbowe nie są to wyróżniki pozwalające na prawdziwą i sprawiedliwą ocenę działaczy Solidarności, ale raczej było tego wszystkiego za mało niż za dużo. Pamiętam, jak nieraz wieczorem odwoziłem do domu swoim samochodem Zbyszka Bujaka, który w innych wypadkach tłukł się godzinę do Podkowy Leśnej kolejką WKD, co wydawało mi się stratą jego czasu i energii – jeśli więc zagadnienie zostało poruszone, to chciałbym wymagać od polemisty aby, zanim zacznie piętnować, zadał sobie pytanie: czy rzeczywiście najlepiej objaśni mój tekst poszukując filiacji z "Żołnierzem Wolności" , czy może znalazłaby się jakaś inna, prawdopodobniejsza psychologicznie interpretacja.
Objaśniasz sobie mój tekst kategoriami zawiści, urazów i kompleksów – mogę się zgodzić i na to, ale wykorzystajmy te kategorie do końca, zobaczmy, do jak drobnych spraw sięgała nasza zawiść; oto dotyczyła ona również czegoś tak elementarnego, jak prawo do bycia członkiem NSZZ Solidarność. To, że zdecydowaną większość spośród nas wyrzucono z pracy w okresie przedsierpniowym, miało przecież i ten skutek, że nie mieliśmy takiego miejsca, w którym moglibyśmy do Związku wstąpić, aby na równych prawach z 10 milionami uczestniczyć w jego budowie.
Każesz mi o tym – nie rozumiem tego dokładnie – zapomnieć, czy tylko milczeć. Milczeć na pewno, bo mówiąc gorszę Sentymentalna pannę S, wyzutą dziś ze wszystkiego, nieszczęśliwą i z trudem walcząca o przeżycie, a więc znajdującą się w sytuacji, kiedy godzi się mówić jej tylko słowa krzepiące. Ale chyba żądasz więcej, żądasz abym zapomniał, uznał swoje doświadczenie za nieważne, przeciwstawiasz mu doświadczenia przodków, których cieniom spłacamy dług, doświadczenia bohaterów stanu wojennego, których wymieniasz z imienia i nazwiska, a nawet profesji, dołączasz do tego tych, którzy bólu już nie czują, taktownie pomijając listę nazwisk, ale trochę dalej, by być dobrze zrozumianym, podkreślasz, że masz na myśli górników z kopalni Wujek i położywszy to wszystko na szalę, w moim imieniu na druga kładziesz otrutą jamniczkę Kuroniów, Fisię.
Wprawdzie, jak już wspomniałem, moim ulubionym poetą jest Herbert, ale tu chciałbym Ci przypomnieć wiersz Miłosza, ten, w którym mówi on niczego mi proszę pana tak nie żal jak porcelany. Nie wiem, czy wiersz ten był przedmiotem rozbiory w którymś z tej fali artykułów odsądzających Miłosza od czci i wiary, jakie ukazały się po jego wyjeździe na Zachód w prasie krajowej, a jakie niedawno przypomniała "Krytyka" , ale łatwo mi sobie wyobrazić kogoś, kto by w tamtych powojennych latach zechciał przeciwstawić żalowi poety nad potłuczona porcelana nie do końca ostygłe jeszcze krematoria Oświęcimia. Jeśliby taki tekst istniał, jak mógłby być dzisiaj odczytany?
W swojej walce ze zgorszeniem, w swoim dążeniu do wyznaczenia każdemu takiego miejsca, na jakie sobie zasłużył, zdajesz się negować ważność ludzkiego doświadczenia zbiorowego i indywidualnego, zespołu zdarzeń i przeżyć, które warunkują sposoby myślenia i odczuwania. Zgodzimy się obaj na pewno, że dobrze jest bronić człowieka, którego tłum akurat chce zlinczować. Zgódźmy się więc może – to z mojego punktu widzenia bardzo ważna propozycja – że jest czymś jakościowo innym, kiedy otwockich milicjantów broni Adam Michnik, niż kiedy czyni to miejscowy proboszcz. Różnica jest w moim przekonaniu i moralna i praktyczna; bardzo bym ni chciał, abyś to, co tutaj piszę, zrozumiał jako dowodzenie wyższości Adama nad księdzem, ale przecież właśnie dlatego tłum księdza nie posłuchał, że uznał jego wystąpienia za profesjonalne i rutynowe, a zechciał posłuchać Michnika, traktując jego wystąpienie jako contre-coeur.

Mój List do Włodzimiera Marta wynikł z pragnienia potraktowania z całą powagą złożonego przez redakcję "Krytyki" zamówienia, a zważywszy, że już przed pięciu bodaj laty już o Bratnym dla "Krytyki" pisałem, uważałem za swój obowiązek wobec Czytelników, Bratnego a siebie samego na dodatek, zdać sprawę ze zmian w moim punkcie widzenia, tłumaczących się doświadczeniami, które poddały pewnym modyfikacjom mój sposób patrzenia na świat i ludzi, w tym Romana Bratnego, doświadczeniami skłaniającymi raczej do refleksji niż do walki. Adaś swoje wystąpienie w Otwocku zaczął od słów "nazywam się Adam Michnik. Jestem siłą antysocjalistyczną" i wydawało mi się, że jest to dobry wzór, że stawiając pytanie o intencje Bratnego powinienem był przypomnieć, kto je stawia i dla skrótowej autoprezentacji wspomniałem swoje najostrzejsze teksty, te, za które najgoręcej byłem krytykowany i przypomniałem tę krytykę, oskarżenia o ekstremizm, zasygnalizowane słowami, że byłem publicystą, którym "eksperci" zwykli straszyć niegrzeczne dzieci .
Z tego wszystkiego Ty zauważasz tylko cudzysłów przy słowie eksperci, przypominasz sobie, gdzieś widziałeś to słowo cudzysłowem opatrzone i – mgnienie oka: jeden szybki cios i już nie jestem w "Krytyce" , ale w "Żołnierzu Wolności" . 
Jeśli tak cenisz Herberta, to poczytaj sobie u niego o tych, którzy cenili sobie bożka ironii, bowiem tłukli go obcasami i wsypywali do potraw.
Jak już wspomniałem, Twój opór budzi każdorazowe użycie przeze mnie słowa "skomplikowany" lub równoważnego, a słów takich w Liście do Włodzimierza Marta używam często. Buntujesz się nawet przeciw zdaniu tak oczywistemu, że aż banalnemu, zdaniu, w którym mówię, że trudno jest opisywać duszę artysty. Toż nawet brodaty sprawca tylu naszych kłopotów formułując słynną XI tezę o Feuerbachu nie zamierzał w swoim dążeniu do zmieniania świata zrezygnować z jego opisu. Inna rzecz, że wolał słowo "jasny" od słowa "skomplikowany" , za co tez jedni go cenią, a inni krytykują.
Ty zaś w swoim wystąpieniu nie tylko de facto prawo już nie tylko do ocen, ale i do opisu. Przypomniałem w swoim tekście decyzje personalne podejmowane przez redakcję "Tygodnika Solidarność" . Były to decyzje polityczne, przemyślane i podejmowane w dobrej wierze, wynikające z koncepcji wyciszania i minimalizowania napięć między Związkiem a władzami. Określiłem je jako bolesne i powstrzymałem się od oceny moralnej. I oto co się dzieje – tę jednoznacznie krytyczną ocenę formułujesz w swojej polemice Ty, zdajesz się jednak powiadać, że przedstawione przeze mnie fakty dają się objaśnić jedynie w kategoriach konszachtów i spisku, bo tak określasz dążenie red. Mazowieckiego i Episkopatu do znalezienia jakiegoś konsensu z wicepremierem Rakowskim. Tyś rzekł.

A jakie wnioski? Co robić z faktami, które Ciebie i Sentymentalna pannę S. gorszą?
Czy chcesz zając miejsce Winstona Smitha w Wydziale Dokumentów? Czy nie lepiej starać się zrozumieć stanowiska obydwu stron, a przede wszystkim pozwolić im je wyrazić? Napisałem, że decyzje podejmowane przed red. Mazowieckiego były dla nas bolesne i przy użyciu jednego tylko słowa skwitowałem fakt, że jego umiar nie zapobiegł wprowadzeniu stanu wojennego. Napisałem tyle, ile wiem na pewno. Ty zaś piszesz po nazwisku wprost ( ja nazwisk w swoim tekście uniknąłem, bo nie wystawianie cenzurek mi chodziło): Bronisław Geremek, Tadeusz Mazowiecki, Jan Olszewski i Władysław Siła-Nowicki /…/ na pewno popełniali błędy, i zastanawiasz się czy to dostateczny powód , by poddawać w wątpliwość pobudki ich działania. Czy rzeczywiście to właśnie chciałeś napisać? A przecież są to cytaty z Twojego tekstu. Jeśli piszesz na pewno popełniali błędy – muszę spytać, gdzie te błędy, które popełniali na pewno? Historycy przecież jeszcze przez dziesiątki lat będę się spierać, czy jaki błędy zostały popełnione, a jeśli tak, to kto je popełnił. Rzeczywiście pewne jest to tylko, że decyzje, które musieli podejmować wymienieni przez Ciebie ludzie były trudne, a jeśli któryś z nich określiłby je również jako bolesne to na pewno nie byłaby to dobra okazja do polemiki.
Ale Ty okazję taka potrafisz znaleźć wszędzie. I dlatego napisałem, że nie rozumiem Twojego tekstu, nie rozumiem zademonstrowanej w nim postawy wrogości, tej, która gotowa jest użyć wszelkich metod, Az do preparowania cytatów byle tylko przeciwnika skompromitować. Nie rozumiejąc tej postawy staram się powstrzymać od insynuacji, od przyjęcia, że mimo Twoich zastrzeżeń to, co napisałeś, nie jest tylko polemiką z jakimiś moimi poglądami czy postawami, ale jakby politycznym atakiem na środowisko korowskie.

Bo jakże inaczej mam rozumieć tę partię Twojego tekstu, którą zatytułowałeś Błąd legionistów? Z faktu, że mówię o konieczności unikania tego błędu, mając w pamięci jego skutki, że przypominam, iż konieczność ta była dla nas oczywista już we wrześniu roku osiemdziesiątego, czemu daliśmy wyraz w "Biuletynie Informacyjnym" wyciągasz wnioski o tożsamości naszego myślenia z myśleniem legionistów suponując gotowość okrutnego tłumienia strajków ( to pewnie osobisty konik Jacka Kuronia), strzelania do robotniczych demonstracji, organizowania procesów politycznych, zmuszania przeciwników politycznych do emigracji.
Przypisujesz nam taki rodowód, który z korowców czyni tak bezkrytycznych neopiłsudczyków , jakich trudno byłoby znaleźć nawet w tych ugrupowaniach opozycyjnych, które rzeczywiście sobie Piłsudskiego za patrona obrały, samego zaś Komendanta oceniasz z bezwzględnością peerelowskich podręczników historii. Jesteś oto pewien, że zamach majowy unicestwił młoda polska demokrację. Ależ tu nie ma żadnej pewności, istnieje też inny pogląd, podzielany również przez historyków, iż nie dające się wykluczyć objęcie władzy przez Narodowa Demokrację, uniemożliwione przez zamach majowy, kierowałoby kraj raczej na drogę, którą podążały ówczesne Włochy. Powiedz, że zamach majowy był złem – zgodzę się, powiedz, że miał dla kraju fatalne skutki – będę z Tobą, ale jeśli po prostu powiadasz, że był unicestwieniem młodej polskiej demokracji, to jest to tego rodzaju półprawda, która od razu staje się całym kłamstwem.
Znowu rzecz bardzo skomplikowaną chcesz widzieć bardzo prosto, znowu zapominasz zapytać o racje drugiej strony. A przecież dążenie do zrozumienia racji różnych staraliśmy się uczynić ważnym elementem środowiska korowskiego. Jeśli nawiązywaliśmy do tradycji związanej z nazwiskiem Marszałka Piłsudskiego, to bardzo wyraźnie podkreślaliśmy, co uważamy w niej za wartościowe. Bodaj jedyny tekst o Piłsudskim, jaki wyszedł z naszego środowiska Cienie zapomnianych przodków Adama Michnika precyzyjnie rozgraniczał to, co w tej tradycji uważamy za wartościowe, od tego, co w niej potępiamy.
Wydaliśmy książeczkę Bibuła, daliśmy jednemu z naszych pism tytuł "Robotnik" , ale nawet "towarzysz Wiktor" , nie mówiąc już Marszałku nie stanowił obiektu naszej bezkrytycznej adoracji – stosowane przez niego metody walki takie jak rzucanie bomb czy dokonywanie ekspropriacji – nie znajdowały wśród nas entuzjastów. I właśnie krytycyzm ( my wolelibyśmy: obiektywizm) w stosunku do osoby Komendanta narażał nas na ostrą niejednokrotnie krytykę ze strony Ruchu Obrony, a później KPN, gdzie każdą uwagę krytyczną pod jego adresem odczytywano nieomal jako wyraz opcji antyniepodległościowej.
Tobie jednak nie dość, że starając się ludzi ze środowiska korowskiego zdyskredytować, fałszywie łączysz ich ze wszystkimi grzechami Piłsudskiego i jego stronników – oto kiedyś już nas z Komendantem zblokował, stworzony przez siebie blok zestawiasz z generałem Jaruzelskim, który w Twoim ujęciu wypada w tym porównaniu nad wyraz korzystnie.
Wielu spraw w Twoim tekście nie rozumiejąc, starając się wątpliwości na Twoją tłumaczyć korzyść, nie mając pretensji o ostrość ataków skierowanych na mnie czy moich przyjaciół, tu, właśnie dlatego, że Józef Piłsudski nie jest moim najukochańszym bohaterem, mam prawo i obowiązek powiedzieć, że Twoje zestawienie jest po prostu niegodne.
A może to nie polityczny atak z Twojej strony, a nieporozumienie tylko? Może bierze się ono z przyjęcia bądź odrzucenia pewnych- mogłoby się wydawać czysto literackich – konwencji? Mnie się wydawało i zdania tego nie zmieniłem, że szczerość, jaka zapewnia osobisty punkt widzenia, dokonanie publicznej samoanalizy, może i powinno oczyszczać atmosferę, ułatwiać porozumienie ludziom o różnych doświadczeniach. Mojemu tekstowi, który jest listem czy wyznaniem, przeciwstawiasz tekst niewspółmierny, tekst, w którym swoje doświadczenie próbujesz przedstawić jako prawdę wyłączną.
Traktując mój tekst jako urazowy, oparty na fobiach, frustracjach i pretensjach. Jeśli to właściwe kategorie to pamiętaj, że uderzasz w te moje przywary, o których sam Cię poinformowałem, z których zdaję sobie sprawę i uważam za stosowne podać do publicznej wiadomości. Czy Tobie, zarówno jako pojedynczemu człowiekowi jak i jako członkowi jakiegoś środowiska, z którym się w mniejszym czy większy stopniu identyfikujesz, obce są urazy, fobie, frustracje czy pretensje? I jak to jest z cytowana przez Ciebie biblijna przypowieścią o faryzeuszu i celniku – czy to nie Ty pragnąc swój punkt widzenia przestawić jako obiektywny, stawiasz się ponade mną.
Pycha jest złem. Katolicyzm stawia ja na pierwszym miejscu pośród 7 grzechów głównych. Ale jest jednocześnie wielkim dla teologów fałszywa pokora, będąca w istocie pokrywka pychy. Nawet eremitów o puchę właśnie oskarżano, wciąż jest to problem w ludzkich kategoriach nierozwiązywalny i można powiedzieć tylko tyle, że drugiego o pychę oskarżać, nie dając wiary jego zaprzeczeniom, to przypisywać sobie kompetencje człowieka przerastające – to właśnie grzeszyć bezmiarem pychy.
Walcząc z urazowością, jaka mojemu tekstowi przypisujesz,odbierasz go jednak w kategoriach klasycznych dla reakcji urazowej właśnie, reagując raczej na słowa niż na myśli, z których zostały wyjęte. Oto napisałem, że różni mnie od Romana Bratnego wiara, że prawie każda kurwa szczerze chciałaby być Królewną Śnieżką, a jawnogrzesznica czasami zostaje świętą, na tę myśl Ty reagujesz okrzykiem: "Tylko nie kurwa, tylko nie kurwa!"
Czy to ma być tak, że przy Sentymentalnej pannie S. nie wolno używać wyrazów kurwa, gnida, czy pawian? Czy mamy przyjąć, że takiego zwierzęcia nie ma? Upewniam Cię, Wiktorze, że istnieją na świecie i pawiany i gnidy i kurwy. I myślę, że naprawdę istotne jest tylko to, czy użyte w porównaniach odniesienia rzeczywiście ułatwią nam zrozumienie świata. Maria Magdalena została uznana za świętą nie stając się jednocześnie kim innym i jeśli ktoś żąda, żeby przedstawiać ją jako świętą Tereskę, sprowadza rzecz do absurdu.
Twój protest jest w tym miejscu zaskakujący, bo kieruje się przeciwko sądom powszechnym i od wieków uznanym. Problem Marii Magdaleny, nawróconego grzesznika i 99 sprawiedliwych, zgubionej drachmy, Damy Kameliowej – te kwestie przez kulturę naszą opisane, przemyślane i uwewnętrznione. Więcej: uważam, że ktoś, kto wątpi, że prawie każda kurwa szczerze chciałaby być Królewną Śnieżką, stawia się poza kulturą śródziemnomorską i to właśnie – moim zdaniem – przytrafiło się Romanowi Bratnemu. O tym zresztą jest mój tekst Cena obecności z 18 numeru "Krytyki" znajdującego się w druku, kiedy piszę te słowa, a który będą mogli już znać czytelnicy tej polemiki, tekst, dla którego punktem wyjściowym były moje o Bratnym rozważania zawarte w Liście do Włodzimierza Marta. Właśnie niewiara w dążenie człowieka ku dobru, które wyczytałem z książek Bratnego stała się dla mnie kategorią pozwalającą objaśnić postawę tego pisarza.
Było dla mnie zrozumiałe, a nawet niesłusznie wydawało mi się oczywiste (niesłusznie, bo Ty tę oczywistość kwestionujesz), że wspominając o problemach 500 dni, mowie o epoce, którą 13 grudnia zamknął nieodwołalnie. Pisałem o tym, że trudno nam było bez zdziwienia i pewnego – jakże ludzkiego- niedowiarstwa patrzeć na ludzi, którzy odnowili się w błyskawicznym tempie. Wydawało mi się zupełnie zrozumiałe, że 13 grudnia i w okresie, który potem nastąpił – odbyła się Wielka Weryfikacja, bo z kolei okres pogrudniowy ciągle jeszcze nie został zamknięty, bo trwa nadal, a twoja osoba, stanowisko i działania są jednym z wyznaczników tej trwałości. Jeżeli jednak mówimy o Marii Magdalenie, to godzi się wspomnieć o świętym Tomaszu, który też nie we wszystko i nie od razu gotów był uwierzyć.
Pora już ten spór kończyć, choć może się okazać, że jesteśmy dopiero u początku sporu. Jeśli tak – to ważne, żebyśmy dokładnie wiedzieli, o co się spieramy. I z tego powodu właśnie, dążąc do najjaśniejszej eksplikacji swojego stanowiska, starałem się posługiwać systemem pojęć zaczerpniętych z Ewangelii, co niech ateuszowi będzie wybaczone, bo intencją moją było używanie języka wspólnego dla obracających się w kręgu kultury śródziemnomorskiej.
Na jej też gruncie wystawiłeś mi rachunek za moje wątpliwości, tak w stosunku do robotników dwunastej godziny, jak i Romana Bratnego. Ważniejsze pozycje tego rachunku to faryzeizm, gotowość ponownego otwarcia Berezy Kartuskiej, bliskość ideowa z Wojciechem Jaruzelskim, Romanem Bratnym, "Trybuną Ludu" i "Żołnierzem Wolności" , a wreszcie - last not least - gotowość utopienia Polski we krwi. Jest więc tak, jak pisze Herbert w Przesłaniu Pana Cogito, który nazwisko swoje wziął od wątpiącego Kartezjusza – nagrodzą cię za to tym, co mają pod ręką. Zgódźmy się, że wiele więcej pod ręką nie miałeś. I nie jest tak, abym nie był gotów na otrzymanie tego rachunku, bo różne rzeczy czytałem już tak o sobie, jak i o swoich przyjaciołach. Jeśli więc mówię, że Twojego tekstu nie rozumiem, to nie tyle ze względu na treść, ale raczej z powodu podpisu.
Ale jest jednocześnie tak, że nie jest to przecież rachunek ani pierwszy ani ostatni. Prawa do wolności myśli, prawa do dawania świadectwa nie dostałem od nikogo w prezencie. I dlatego chętnie płacę ten rachunek. Tak mi się szczęśliwie w życiu złożyło, że w świecie kłamstwa i niewoli, który został mi dany, miałem okazję współtworzyć enklawy prawdy i wolności. Byłem i jestem skłonny tą wolnością się dzielić, ale zrzekać się jej nie mam zamiaru, a nawet nie mam prawa. Owa wolność bowiem to nie zdobycz tylko, ale i dziedzictwo, nie prawo tylko, ale i obowiązek.
A tobie, Wiktorze, dodać do tego chciałbym rodzaj osobistej bardzo dedykacji; oto wydawało mi się, i zdania w tej sprawie nie zmieniłem, że dotknąłem tej trudnej problematyki także i dla Twojego dobra. Nie wiem, jak ułoży się przyszłość, ale wiele jest możliwych wariantów, a o jednym z nich słyszałem już niejednokrotnie. Źle jest w tej chwili w Polsce wszystkim: i tej części społeczeństwa, która stara się w nic nie angażować, i opozycji, i władzy. Myślę, że może się przydać moje korowskie doświadczenie, jeśli by ktoś próbował dziś czy jutro podpisywać nowe porozumienie, jeśli by się znaleźli eksperci ( czy tu też wolisz bez cudzysłowu?) którzy pro publico bono będą żądać, aby drogi do tego porozumienia nie blokowali swoim wtrącaniem się tak znani ekstremiści, jak ci z podziemia, jak np. Wiktor Kulerski, i jeśli się nagle dowiesz, że Twoja dalsza praca, kontynuowanie tego, co robisz od iluś tam lat, nie tylko nie jest już nikomu potrzebne, ale raczej szkodliwe, że chcesz komunistów – akurat skłonnych do świętej narodowej zgody – stawiać pod murem, że obiektywnie Twój udział jest na rękę betonowi, i tak dalej i tak dalej.

Przeto z nadzieją, że Ci się moje korowskie doświadczenie przyda i z przekonaniem, że było moim obowiązkiem podzielić się nim z tobą – dłoń ściskam Jan Walc
październik 1984

Generał Kiszczak apeluje na łamach "Gazety" (nr 294, z dn. 18 grudnia 1990 ) o narodową jedność, szermując imieniem Polski domaga się równych praw dla komunistów, zagrożonych prześladowaniami – słowem, ponownie proponuje ten rodzaj porozumienia, który komuniści mieli nam zawsze do zaoferowania, a który dawno dawno temu Adam Michnik określał jako "porozumienie dupy z batem" .
Jest w tej propozycji istotna nowość: ta oto, że przemyślenia generała drukuje gazeta, której Adam Michnik jest redaktorem naczelnym. A na dodatek nikt ze strony redakcji nie opatruje owych przemyśleń komentarzem.
Doszło do zupełnego pomieszania pojęć i czas najwyższy, abyśmy to dostrzegli. Żądanie, aby w dzisiejszej Polsce traktować tak samo tych, którzy o nią walczyli i tych, którzy z nią walczyli – jest zarówno niemoralne jak głupie. Być może gen. Kiszczak tego nie rozumie, ale takiej możliwości po prostu nie ma. I nie ma takiego stołu, przy którym można by ją dawnym władcom peerelu efektywnie zapewnić.
jeżeliby natomiast zastanawiać się, jaki jest najskuteczniejszy sposób, aby nas dzisiaj przeciw komunistom rozsierdzać – to mam wrażenie, że polega on właśnie na tym, aby nam wmawiać, że między nimi a nami nie ma żadnej różnicy, żeśmy siebie warci, a kombatanci z obu stron powinni sobie podać ręce.
Nie mówię tego bynajmniej z intencją wzywania do krwawych rozliczeń – przeciwnie, jestem za wybaczaniem, ale wybaczać można tylko tym, którzy zdają sobie sprawę ze swojej winy, którzy rozumieją, że czynili zło.
Dzisiaj widać już bardzo wyraźnie, jak wielkie szkody przyniosła nam strategia rysowania z zamkniętymi oczami grubej kreski: tysiące łotrów potraktowały ją jako gwarancję bezkarności, a dla tysięcy porządnych łudzi okazała się ona granicą oddzielającą ich od wymarzonej Polski sprawiedliwej murem, o który rozbiła się ich wola uczestniczenia w jej budowie i nadzieja na jej urzeczywistnienie.
Powoływanie się dzisiaj na kontrakt Okrągłego Stołu jest kompletnym nieporozumieniem i piętrowym oszustwem: komuniści zasiadając do rozmów z opozycją mieli nadzieję zachować władzę, a opozycjonistów uwikłać w swoją grę, skłócić, zablokować i w ten sposób zabezpieczyć się przed groźbą wybuchu, jakiego się obawiali. Jaruzelski rozumiał więcej niż Causescu i stało się sprawiedliwie, że los Geniusza Karpat został mu oszczędzony, ale byłoby rażącą niesprawiedliwością, gdybyśmy zgodnie z zaleceniem gen. Kiszczaka, zaprzestali "dzielenia Polaków na lepszych i gorszych" i zaczęli Jaruzelskiego traktować na równi z Wałęsą czy Bujakiem – ot, po prostu jako uczestników dawnej wojny polsko-jaruzelskiej.
Podczas rozmów Okrągłego Stołu wiele osób żywiło obawy, że już samo siadanie do wspólnego stołu z komunistami jest czymś złym, że odbiera ono ludziom demokratycznej opozycji moralną czystość, która była ich siłą; dziś, kiedy kontrakt ten ulega definitywnej likwidacji, jaką będą nadchodzące wybory parlamentarne, trzeba sobie jasno powiedzieć, że ludzie opozycji decydując się na ów kontrakt wybierali mniejsze zło, i że do tego, aby zasiąść przy jednym stole z twórcami stanu wojennego, zmusiła ich wyjątkowo niebezpieczna sytuacja społeczna.
Lepiej jest rozmawiać niż strzelać, ale to jeszcze nie znaczy, że rozmawiać jest na pewno dobrze. Z terrorystami, którzy porwali niewinnych zakładników, wszyscy na ogół chcą rozmawiać i jeszcze dbają o to, żeby się podczas tych rozmów uśmiechać i mówić możliwie aksamitnym głosem, ale robi się to tylko po to, aby uniknąć przelewu krwi – a ostatecznie terroryści albo odlatują do innych terrorystów za granicą albo lądują za kratkami. I nikt nie ma pretensji do szefa delegacji rządowej, który podczas rokowań wszystko im obiecywał. Oczywiście – nikt poza terrorystami, którzy do wszystkich i o wszystko mają pretensje.
A warunkiem pokoju społecznego nie jest bynajmniej zablokowanie rozliczeń – przeciwnie: o pokoju społecznym będziemy mogli mówić wtedy, kiedy będziemy mieli poczucie, że gdzieś wśród nas nie kryją się terroryści. I kiedy będziemy mieli poczucie, że w naszym kraju panuje sprawiedliwość. A nie będzie pokoju społecznego, jeśli będziemy żyć w przekonaniu, że w naszym kraju możliwa jest bezkarność – i muszą o tym pamiętać politycy i publicyści, którzy obawiają się, że dokonywanie rozliczeń przymnaża gniewu i nienawiści. Jest odwrotnie: nienawiść i gniew budzi publicznie demonstrowana bezczelność, jakiej wyrazem jest wydrukowany w "Gazecie" tekst Czesława Kiszczaka.



Teresa Bogucka, Jaka Polska jest nam potrzebna[polemika z Janem Walcem], 3 stycznia 1991, "Gazeta Wyborcza"

Pytanie: kto i do czego jest Polsce potrzebny bardzo dobrze brzmiałoby w czasie rewolucji. W trakcie zmagań słowo "Polska" oznaczałoby pewien ideał, o który walczy oto kolejne pokolenie.
Walczy, by Polska była Polską czyli wcieleniem Sprawiedliwości, Braterstwa i innych pięknych rzeczy. Takiej wymarzonej Polsce nie byliby potrzebni przeciwnicy rewolucji. Byłby wyraźny front oddzielający bojowników słusznej sprawy od wrogów i reszty, potem byłoby radosne zwycięstwo, tańce na ulicach i poczucie, że zaczyna się nowa era.
Potem byłby sąd nad pokonanymi, wyrównanie krzywd i niesprawiedliwości. Nasza rewolucja różniłaby się na pewno od wszystkich innych tym, że w końcu zaczęlibyśmy budować demokracje.
Demokracja zaś polega na tym, że wszyscy obywatele mają takie same prawa bez względu na przeszłe zasługi czy winy.
Los chciał, ze potoczyło się inaczej, komunizm nie został pokonany, tylko się rozlazł. Właściciele PRL oddali władzę. Żadnych burzonych więzień, zdobywanych - barykad, przełomowych dat, tylko od razu, z marszu demokracja i państwo prawa.
i odczuwamy najróżniejsze psychologiczne skutki tego nienaturalnego obrotu rzeczy.
Wśród nich ową irytację, której dął wyraz Jan Walc, przy czym wyraźnie denerwuje go nie tyle to, że generał Kiszczak chodzi wolny zamiast siedzieć w kazamatach z powodu funkcji sprawowanych za ancien regime’u, ile to, że ma dobre samopoczucie, które pozwala mu domagać się równego traktowania na arenie publicznej.
No bo i denerwują ci wszyscy sekretarze, prezesi, naczelnicy, którzy wysługiwali się absurdom systemu, strzegli go i bronili jak niepodległości, sami żyjąc w nim wygodnie. Dziś kręcą interesy, tworzą spółki, przechodzą w wyborach samorządowych, wygrywają konkursy na dyrektorów. Niektórzy z nich kradli, inni wykorzystywali okłady, jeszcze inni zapewne stworzyli swe firmy uczciwie. Ale wszyscy pospołu mają owo świetne samopoczucie, nie noszą pokutnych worów, nie mówią choćby "myliliśmy się" i jedynie generał Jaruzelski powiedział "przepraszam" . Podobnie denerwują dzienni- karze, którzy jeszcze niedawno pisali donosy, a teraz lekko przenieśli swe moralne oburzenie z ekstremy na oprawców z NKWD, hochsztaplerzy naukowi, którzy latami mącili ludziom w głowach, artyści, którzy dopiero co byli ozdobą WRON-y. Dziś oni bez mała wszyscy kręcą się po scenie publicznej bez żenady i żądają równego traktowania.
Otóż trzeba powiedzieć z cala otwartością — państwo prawa wobec większości takich ludzi jest obojętne. Zakłada, że rozrachunki mogą się odbywać tylko przez indywidualne procesy, a ci, którym przestępstw się nie udowodni mają możność uczestniczyć w życiu zawodowym i publicznym stosownie do kwalifikacji czy poparcia, jakie zdobędą. Prawo było i będzie zawsze bezradne wobec ludzkich wad i słabości jak brak samokrytycyzmu, bezczelność, koniunkturalizm, tchórzostwo, cynizm, cwaniactwo. A to są cechy. które komunizm nagradzał i rozwijał
Gruba kreska wcale nie gwarantuje przestępcom bezkarności, ale i oczywiście nie czyni takiej sprawiedliwości, jakiej daremnie oczekujemy od losu: ze grzechy i wady będą ukarane, a cnoty i zasługi nagradzane.
Natomiast nie przewiduje tego, co dałaby nam rewolucja; odpowiedzialności całej warstwy politycznych beneficjentów systemu komunistycznego. Na gruncie obowiązującego prawa jest to niemożliwe.
Walc twierdzi, że póki takie rozliczenie nie zostanie zrobione, w Polsce nie będzie spokoju społecznego.
W trakcie kampanii wyborczej zwolennicy Lecha Wałęsy mówili podobnie. Jarosław Kaczyński pisał, że ludzie widząc, że profitenci dawnego systemu w nowym się mają nawet lepiej, popadają w stan frustracji, która może się zmienić w populistyczny ruch. A Jacek Kurski dodawał, że ludzie będą zdolni do nowych wyrzeczeń, gdy przekonają się, ze sprawcy ich cierpień — nomenklatura, cierpi nędzę nie mniejszą niż oni.
Jak widać, taka diagnoza stanu świadomości stawiana jest niezależnie od podziałów politycznych, a mimo to na- suwa się pytanie, czy jest ona słuszna.
Sejm oprócz ustawy samorządowej dal społeczeństwu dwie wyraźnie mierzące w nomenklaturę: o spółdzielczości i o dochodzeniu zwrotu majątku przejętego przez spółki, Jak wiadomo, spółdzielcy, samorządy, rady pracownicze, czyli ci bezpośrednio zainteresowani, ich nie wykorzystują.

W sondażu po pierwszej turze kampanii wyborczej, w której siekiera waliła w grubą kreskę, a spod niej uciekały czerwone mrówki, na pytanie: czym przede wszystkim powinien się zająć prezydent, tylko 6 proc. badanych wymieniło rozliczenie nomenklatury, A wreszcie, Leszek Moczulski, jedyny, który w tej sprawie posunął się do konkretów i obiecał trybunały specjalne, dostał 2,5 proc. głosów, podczas gdy Tymiński, który nomenklatury wręcz bronił, miał wynik 10 razy lepszy.
Wszystko to razem nasuwa taką uwagę, iż nie należy swoich przeświadczeń przedstawiać w zdaniach zaczynających się od słów "ludzie uważają". Było to uzasadnione, jak długo elity mówiły w imieniu zakneblowanego społeczeństwa, ale w wyborach ono się wypowiedziało. Większość jest obojętna lub niechętna rozliczeniom.
Ta większość oczywiście może nie mieć racji. W końcu pół roku temu bardzo niewielki odsetek respondentów uważał, że trzeba natychmiast zmienić prezydenta. Przypomnijmy więc, ze i w kwestii rozrachunków może nastąpić zmiana nastawienia opinii publicznej i postawimy pyta- nie, które jakoś wszyscy wymijają: jak to zrobić? Zmienić ustawodawstwo, które pozwoli zdefiniować kategorie profilentów PRL i zawiesić ich prawa publiczne, póki nie złożą satysfakcjonującej samokrytyki?
Dokonać im konfiskaty ponadprzeciętnych majętności ? Usunąć ze wszystkich odpowiedzialnych stanowisk i wprowadzić zakaz ich obejmowania?
Powołać specjalne trybunały z uproszczona procedura?
Czy raczej przyjąć wariant w pełni rewolucyjny, ludność organizuje się oddolnie, by po uważaniu karać winnych w zasięgu ręki.
Wzywanie do tego, by dokonała się historyczna sprawiedliwość trzeba ukonkretnić odpowiadając na pytania: wobec kogo?, jak?, czyimi rękami?

I zastanowić się, jak będzie wyglądali Polska, jeżeli przystąpimy do takich historycznych porachunków.


Anatol Lawina, Kto się czego boi – [list do redakcji], Gazeta Wyborcza nr 6, 1991

Do zabrania głosu w "Gazecie Wyborczej" sprowokowała mnie polemika, miedzy Janem Walcem i Teresą Bogucką, która opublikowana została na łamach "Gazety Wyborczej" 3 stycznia br. [1991]

Nie ulega wątpliwości, że list gen. Kiszczaka o tym, ze czas skończyć z rozliczaniem przeszłości, był prowokacją polityczną. Opublikowanie tego listu w "Gazecie Wyborczej" przed zaprzysiężeniem Prezydenta, do tego bez komentarza jest decyzją polityczną dużej wagi i jest elementem tożsamości politycznej "Gazety°. Tekst Jana Walca odebrałem jako protest przeciwko takiej tożsamości. Rozumiem, te poczuł się do te­go upoważniony Jako ten, który przez wiele lat wspólnie ze środowiskiem związanym z "Gazetą" walczył o demokratyczną Polskę i społeczeństwo obywatelskie.

Oczywiście brak komentarza do listu gen. Kiszczaka, a opublikowanie długiego komenta­rza do stanowiska Jana Walca jest jednoznacznym faktem politycznym. Mam prawo przypuszczać, że za tekstem Teresy Boguckiej kryje się stanowisko redakcji.

Rożnica między tekstami, tak naprawdę, wynika z różnicy zagrożeń, jakie widzą Jan Walc i Teresa Bogucka. Każdy ma prawo walczyć z takimi zagrożeniami, jakie widzi, i ustanawiać odpowiednią hierarchią między tymi zagrożeniami. Może nawet walczyć z urojonymi zagrożeniami. Musi mieć jednak świadomość, że w ten sposób buduje swoją tożsamość polityczną. Solidaryzuję się ze stanowiskiem Jana Walca, że zagrożenia wynikające z bezkarności i nieodpowiedzialności, z nierozliczenia funkcjonariuszy administracji państwowej i samorządowej dla tworzącego się państwa demokratycznego są większe niż zagrożenia z wydumanego polowania na czarownice i chęci odwetu.

Tak samo zgadzam się z jego tezą, że bezkarność i nieodpowiedzialność wyżej wymienionych funkcjonariuszy będzie zwiększać niepokoje społeczne i koszty przechodzenia do normalnie funkcjonującego państwa z gospodarką rynkową.

W przeciwieństwie do Jana Walca ze spokojem przyjmuję do wiadomości fakt, że byli towarzysze wspólnej walki o demokratyczną Polskę są dla "Gazety Wyborczej" większym zagrożeniem dla tych przemian niż byli prominenci i funkcjonariusze komunistyczni.
Nie widzą powodów spierania się o to, czyja tożsamość i postawa jest bliższa etosowi "Solidarności" . Dziwię się swojemu przyjacielowi Janowi Walcowi, że zanim wysłał swój tekst do "Gazety Wyborczej" nie odpowiedział sobie na pytanie — po co?

Anatol Lawina, działacz przedsierpniowej opozycji demokratycznej i podziemnej "Solidarności" , od roku — na wniosek OKP — dyrektor Zespołu Analiz w NIK.



Jan Walc, Z dziejów infamii w Polsce[polemika z Teresą Bogucką i Anatolem Lawina], Wokanda, 17 lutego 1991

W "Gazecie Wyborczej" z 18 grudnia ub.r. gen. Kiszczak napisał, że czas skończyć z dzieleniem Polaków na lepszych i gorszych w zależności od tego, czym się w życiu zajmowali, i zacząć traktować wszystkich po równo. Pozwoliłem sobie napisać krótki artykulik, w którym wyrażałem zdziwienie, iż tego rodzaju teksty i to takiego autora "Gazeta" na swoich łamach publikuje bez słowa komentarza; tekst mój ukazał się w "Gazecie Wyborczej" z obszerną polemiką Teresy Boguckiej 3 stycznia br.[1991]
Były następnie listy czytelników i artykuł Andrzeja Osęki, jednak na moją polemikę z Bogucką zabrakło miejsca; zaproponowano mi usunięcie 2/3 tekstu, na co się nie zgodziłem i jego opublikowanie zaproponowałem redakcji "Wokandy" .
Teresa Bogucka polemizuje z moimi poglądami na temat "grubej kreski" z pozycji jednoznacznie ekstremistycznych: powiada, iż wobec winnych tego wszystkiego, co się tutaj przez ostatnie pół wieku działo, zastosować można albo sąd doraźny, z finałowym wieszaniem na latarni, albo zasadę pełnej bezkarności. Ekstremizm w każdej postaci jest mi głęboko obcy, także wtedy, gdy robi humanistyczne miny. Wydaje mi się, że jest to postawa zdecydowanie niebezpieczna: groźba destabilizacji tkwi bynajmniej nie tylko w rewolucyjnym egzekwowaniu sprawiedliwości, lecz również w oświadczaniu, że sprawiedliwości nie będzie.
Pomysłem zupełnie szczególnym wydaje mi się budowanie "państwa prawa" w ten oto sposób, że oświadcza się na początek, iż prawo sankcjonuje niesprawiedliwość i nie ma mowy, aby mogło być inaczej. Prawo, które jest naszej budowy fundamentem, powiadają architekci, ma to do siebie, że jest bezsilne wobec zła, a bezkarność winnych ma nam sprawić satysfakcję, będzie bowiem oczywistym dowodem, iż wznieśliśmy się na wyższy szczebel rozwojowy. Bardzo mi przykro, ale w tym momencie ekstremiści od grubej kreski przekraczają zarówno granice moralności, jak zdrowego rozsądku i dlatego będę krzyczał-jak napisał niegdyś w sytuacji podobnego zagrożenia Adam Michnik.
Lata pożycia z komunizmem powinny były uczynić nas wszystkich szczególnie wrażliwymi na manipulacje językowe – musi o tym wiedzieć Teresa Bogucka, autorka znakomitej analizy kampanii propagandowej po wydarzeniach radomskich, zamieszczonej przed laty w "Aneksie" – a jednak sama próbuje stosować starą i zgraną sztuczkę: aby uniknąć powiedzenia prawdy o ludziach, których nasza polemika dotyczy, nazywa ich "profitentami" . Takiego wyrazu w polszczyźnie nie ma i rzeczywistość językowa natychmiast pokazuje publicystce język: w druku "profitenci" zamieniają się w "profilentów" , ponieważ ani zecerzy, ani korektorzy utworzonego przez Bogucką wyrazu nie znają, i w ten oto nieoczekiwany sposób powtarza się to, co miało miejsce w słynnym haśle "Syjoniści do Syjamu" .
Tu nie chodzi o żadnych "profitentów" , tak jak w Marcu nie chodziło o żadnych syjonistów, i niechże z lat walki z komuną pozostaną nam doświadczenia, których wtedy nabyliśmy, a w szczególności to doświadczenie najważniejsze, dla którego nasz ówczesny kolega z redakcji "Krytyki" , Vaszek Havel, znalazł tę wspaniałą formułę: ż y c i e w p r a w d z i e.
Więc bardzo proszę, żeby mi nie wmawiać, że wzywam do wieszania komunistów na latarniach – tak się przypadkiem złożyło, że na oblanym benzyną posterunku milicji w Otwocku miałem szansę sprawdzić, że dążeniu do linczu gotów jestem przeciwstawić się nie tylko bezpiecznymi środkami publicystycznymi – ja tylko jestem za tym, aby pamiętać o tych wszystkich, którzy skrzywdzili człowieka prostego. Dla pamięci zostało to nawet wyryte na gdańskim pomniku.

Gruba kreska, na którą powołuje się gen. Kiszczak, żądając, aby wszystkich traktować równo, prowadzi prostą drogą do przestępstwa: każdego, kto by się ważył porównać mnie do Czesława Kiszczaka, oskarżę o zniesławienie (art. 178 §1 k.k.) i nie ma takiej możliwości, abym tego procesu nie wygrał.

I to jest w całej sprawie najważniejsze, oto bowiem swoim postępowaniem piszemy dzisiaj kolejny rozdział dziejów honoru w Polsce , a dzieje honoru nierozerwalnie wiążą się z dziejami infamii, wobec której żądanie nazwania jej po imieniu jest naprawdę moralnym minimalizmem. Niezwykłe, że poszukując moralnych uzasadnień dla politycznej decyzji, na mocy której postanowiono członkom byłej nomenklatury zapewnić bezkarność, częstokroć odwoływano się do chrześcijańskiej zasady wybaczenia, zupełnie nie zdając sobie sprawy, jaka tu czyha pułapka: kościół nie udziela rozgrzeszenia bez aktu skruchy – a hasło grubej kreski wywołało ze strony byłych władców peerelu raczej akty buty.
Jej niewiarygodnym wprost przykładem jest sprawa sądowa, jaką Kazimierz Kąkol wytoczył Agnieszce Maciejowskiej, która w audycji radiowej dała wyraz swojemu oburzeniu, iż Towarzystwo Polsko-Izraelskie zaprosiło do udziału w dyskusji o Marcu 68 człowieka będącego uosobieniem ówczesnej antysemickiej nagonki. Pani Maciejowska zadała retoryczne pytanie, czy prezes Szczypiorski organizując dyskusję na temat holokaustu byłby gotów zaprosić do udziału w niej Adolfa Eichmanna, przy czym zastrzegła, że Eichmanna i Kąkola nie porównuje, pamiętając, iż Kąkol nikogo do gazu nie posłał.
I Kazimierz Kąkol zwraca się do sądu, aby ten w imieniu Rzeczypospolitej bronił jego dobrego imienia przed panią Maciejowską. "O czasy! O, obyczaje!" – krzyczał w tego rodzaju sytuacji Marek Tuliusz, i ja też – jak uprzedzałem – będę krzyczał, i to tym bardziej, że prasa ów proces starannie przemilczała, chociaż Kąkol go w pierwszej instancji wygrał, czego jako żywo nie da się określić jako zdarzenie normalne.
Zjawiska z dziedziny patologii społecznej mają to do siebie, że nawet najdrastyczniejsze i najbardziej bulwersujące spośród nich pojawić się mogą tylko w klimacie przyzwolenia ze strony istotnej części społeczności, przeciw której się zwracają.
Takim właśnie bulwersującym przejawem pomieszania pojęć było skierowane przez Kazimierza Kąkola do organów wymiaru sprawiedliwości żądanie obrony jego dobrego imienia. Przypomniało mi to dowcip z lat powojennych, mówiący o tym, jak do urzędu, zajmującego się zmienianiem nazwisk, zgłosił się obywatel Adolf Dupa. "Pan chce zmienić nazwisko?" – zapytał domyślny urzędnik. "Nie, imię" – odparł petent.
"Dobre imię" Kazimierza Kąkola jest tego rodzaju, że jeżeli dziś do odnośnego urzędu zwróci się jakiś obywatel Kąkol z żądaniem, aby mu zmienić nazwisko, aby nikt nie podejrzewał, że ma on coś wspólnego z Kazimierzem Kąkolem, urząd będzie musiał zadośćuczynić jego prośbie, ustawa bowiem mówi wyraźnie, że każdemu wolno pozbyć się nazwiska, które by go hańbiło. Z dobrodziejstwa ustawy mógłby zapewne skorzystać nawet i sam Kazimierz Kąkol, gdyby zechciał nazwisko zmienić i dokonać niesławnego życia jako anonimowy emeryt. Jak doszło do tego, że ktoś taki jak Kąkol śmie od sądu Rzeczypospolitej domagać się ochrony swojego plugawego imienia? On, będący jednym z motorów takiego obrzydlistwa, jakim była antyinteligencka kampania 1968 roku, awansowany za swoje w niej osiągnięcia na szefa szkoły kłamstwa, jakim był Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, później zaś przesunięty na jeszcze ważniejszy odcinek – do współpracy z pułkownikiem Pietruszką i podobnymi mu osobnikami nad zwalczaniem kościoła katolickiego?
Tak patologiczne zjawisko nie mogło wystąpić w naszym życiu społecznym bez głębszej przyczyny, trzeba przeto zapytać, kto tak ośmielił Kąkola, że ten zdecydował się na swój bezczelny gest. Musimy sobie przede wszystkim powiedzieć kilka rzeczy elementarnych, spośród których najważniejsza jest ta, że nasi rycerze okrągłego stołu zapomnieli najwyraźniej, z kim toczyli
i wygrali – swój bój. Kiedy pojedynek toczy ze sobą dwu szlachetnych rycerzy, wyznawców tego samego kodeksu honorowego – to jest to zupełnie inna sytuacja niż ta, kiedy rycerz walczy z ohydnym smokiem, zajmując się działalnością poniekąd asenizacyjną.
I w sposób oczywisty inaczej postępuje się z pokonanym rycerzem niż z pokonanym smokiem. W naszej sytuacji mamy jednocześnie do czynienia ze zjawiskiem zupełnie naturalnym, jakim jest odrastanie obciętych smoczych głów i ze zjawiskiem nadprzyrodzonym, jakim jest przemiana smoka w szlachetnego rycerza. Na naszych oczach materializują się zjawiska ze złego snu: taki sen, w którym Kazimierz Kąkol jest przyzwoitym człowiekiem, może się przyśnić – jako życzeniowy – jemu samemu, więcej, może się przyśnić i mnie – jako koszmarny, ale kiedy przestajemy odróżniać sen od jawy, to to się nazywa paranoja.

A dla paranoi charakterystyczna jest żelazna logika: bo oto smok mówi tak: siedziałem przy jednym stole z rycerzami, a wiadomo, że rycerze nie siadają do stołu ze smokami, z czego w oczywisty sposób wynika, że ja sam jestem rycerzem, a nie żadnym smokiem. I zaczyna się robić głupio i nieprzyjemnie, bo jak zwykłe w obcowaniu z wariatami – nie wiadomo, jak się właściwie zachować. A co dopiero, kiedy na paranoję zapadł smok? Najbardziej niestosowne wydaje się w tej sytuacji używanie kopii, tarczy i koncerza, czyli zwykłych środków antysmoczych, bo widząc je w naszych rękach smok tylko głębiej się w swoją paranoję zapada i bardziej wierzy, że sam jest rycerzem; wydaje się, że znacznie lepiej chlasnąć go po kłębach mokrą ścierką z okrzykiem "A pódzies!" , co może przywrócić mu poczucie rzeczywistości.
To wszystko, co się dzieje w smoczych łbach, które odrastają jak spółki nomenklaturowe, nie jest ani specjalnie ciekawe, ani szczególnie ważne - póki nam samym nie zaczyna się w głowie mącić. A mam wrażenie, że pomąciło się w głowach od tych smoczych wyziewów naszym rycerzom okrągłego stołu, doskonale znającym rycerski kodeks, jak choćby autor fundamentalnej pracy o dziejach honoru, i nie mogąc przeboleć, iż siedli do stołu ze smokami, wewnętrznie paląc się ze wstydu, próbują teraz ratować sytuację wmawiając wszem i wobec, że siedzieli przy stole z rycerzami.
Ta droga prowadzi donikąd. Komuniści sami skazali się na infamię, dokonywali bowiem przez dziesięciolecia czynów haniebnych. I jest szkodliwą naiwnością, kiedy próbuje się tego nie dostrzegać, a ich działania mające na cełu ratowanie własnej skóry traktuje jako przejawy nawrócenia. Piszę te słowa w chwili, kiedy komunistyczny laureat pokojowej Nagrody Nobla śle czołgi i komandosów do Wilna, Rygi i Tallina; do nieszczęść, jakie spadają na naszych braci Bałtów dokłada się jeszcze zupełnie niepotrzebnie – kompromitacja ważnego dła nas wszystkich symbolu, jakim jest pokojowa Nagroda Nobla.

Pyta Anatol Lawina, po co piszę o tym wszystkim na łamach "Gazety Wyborczej" przypisując jej redaktorom postawę świadomego wiązania się z byłymi wrogami przeciw dawnym towarzyszom wałki Otóż ja mam do "Gazety" stosunek podobny jak do norweskiego parlamentu: mimo oddalenia wiele sympatii i uznania dla szeregu pozytywnych dokonań, więc martwię się, kiedy głupstwa robi Storting, i kiedy "Gazeta" pozwała gen. Kiszczakowi obrażać na swoich łamach porządnych ludzi hańbiącymi porównaniami. Uważam, że są to błędy, za które potem wszyscy płacimy.
I uważam, że żyjemy w ciężkich czasach, kiedy nie stać nas na rozrzutne trwonienie autorytetów, których nadmiaru bynajmniej nie mamy. Bo autorytety owe to dobro społeczne wspólne, a angażowanie ich w skazane na niepowodzenie próby chronienia infamisów przed infamią wiodą nas do zła, znacznie łatwiej bowiem autorytet stracić niż zbudować.
Teresie Boguckiej wydaje się, że musimy odpowiedzieć sobie na pytanie, co robić z komunistami – ja sądzę, że pytanie to jest źle postawione, naprawdę bowiem pamiętać trzeba tylko o tym, czego z nimi robić nie należy. W szczególności nie należy się z nimi zadawać ani o nich troszczyć. Zapracowali sobie bowiem zaiste na los cięższy niż ten, który stał się ich udziałem i muszą go umieć znieść. I nie należy tłumić opinii publicznej, która jest w tej sprawie dosyć klarowna, ani żywić złudzeń, że przemilczanie zła może wieść ku dobru.
Bowiem to opinia publiczna właśnie powinna być w tej sprawie instancją ostateczną. Komuniści nie mają dziś w Polsce dobrego imienia i jest to skutkiem ich własnych działań. Ale pamiętajmy, że dobre imię można sobie zbudować, i to nawet wtedy, jeśli się ma życiorys nieźle zabazgrany - historia zna setki i tysiące takich przykładów, a wiele z nich to polskie przykłady współczesne – wymaga to jednak uznania swoich błędów i cierpliwego dążenia do ich naprawienia.

Budowanie sobie dobrego imienia to długa i ciężka praca, na pewno często nieprzyjemna, bo ludzie długo pamiętają swoje krzywdy i mają do tego prawo, a wszystkim członkom byłej nomenklatury, którzy chcieliby się kiedyś dobrym imieniem cieszyć, trzeba przypomnieć jeszcze jedną smutną dla nich prawdę: otóż dobre imię to nie jest coś, co dostaje się na talony od aktualnych dysponentów władzy, tu decyduje tylko i wyłącznie opinia publiczna.

Doszło jednakże na tym tle do wielu zasadniczych sporów. Warto przypomnieć, że zdecydowanym przeciwnikiem prowadzenia tych rozmów był podówczas Adam Michnik, który nawet posunął się do określenia swych przeciwników mianem „pawianów”.

Solidaryzowałem się excusez le mot- z Michnikiem, a dziś solidaryzuję się z mymi ówczesnymi poglądami - wtedy moja krytyczna ocena osób, które dały się do owych czerwono-czarnych kombinacji wciągnąć, skłoniła Ewę Milewicz, zajmującą odmienne stanowisko, do wykrzyczenia pod moim adresem dramatycznego pytania: „A co byś zrobił, gdyby wyciągnął cię z łóżka w środku nocy telefon od księdza Piaseckiego?!” Odpowiedziałem bez namysłu: „Całym swoim życiem zapracowałem sobie na to, żeby żaden ksiądz Piasecki do mnie z takimi sprawami nie dzwonił”.

Przytaczam tę rozmowę, aby uprzedzić pytanie, które dziś mógłby mi zadać Adam Michnik, gdybyśmy się przypadkiem spotkali: „Co zrobiłbyś 13 grudnia na miejscu gen. Jaruzelskiego?”
I mogłyby przecież jeszcze nastąpić szczegóły: z jednej strony Honecker, z drugiej Husak, z trzeciej Breżniew, to say nothing of the Siwak.

Otóż nie widzę powodu, żeby na takie pytanie odpowiadać. Jakkolwiek bowiem nie było tak, że marszałek Kulikow skamlał u moich drzwi: „Panie Janeczku, błagam pana, niech Pan wprowadzi stan wojenny”, a ja go zrzuciłem ze schodów i wtedy poszedł do Jaruzelskiego, to przecież mam przynajmniej tę zasługę, że mnie ów Kulikow swoich nieprzystojnych propozycji nie czynił. I nie widzę najmniejszego powodu, aby ta skromna zasługa miała mi być odjęta czy kwestionowana.

(...) muszę odwołać się do wspomnień sprzed lat bez mała dziesięciu, do miłego dolce far niente w Jaworzu, obozie internowania dla intelektualnej ekstremy.
Tam również grano w piłkę, choć w początkowym okresie nasi oprawcy - jak ich nazywaliśmy - nie chcieli się na to zgodzić i robione domowym, sposobem piłki szmacianki konfiskowali, a ugięli się dopiero wtedy, gdy po jakichś niesłychanych interwencjach internowani otrzymali prawdziwą piłkę od ks. Dembowskiego, a więc zapewne poświęconą, a w dodatku z osobistym błogosławieństwem gen. Kiszczaka.

Prawdziwy konflikt nie mógł więc rozgorzeć o piłkę, która w przypadku naszego obozu była tyleż esbecka, co klerykalna, ale że zaistnieć jednocześnie musiał, dal o sobie znać z okazji zorganizowanego przez internowanych turnieju brydżowego, w którym wzięła udział ponad polowa pensjonariuszy Jaworza. Gwoli ścisłości historycznej muszę zaznaczyć, że nie brał w nim udziału internowany Mazowiecki, który bodaj w ogóle nie umie grać w karty, ani też internowany Geremek, który preferował organizowanie pokerka we własnej celi.
Turniej brydżowy to skomplikowany problem organizacyjny, bowiem w przeciwieństwie do zwykłego brydża towarzyskiego zawodnicy muszą kolejno grać tymi samymi kartami i mówiąc najprościej wygrywa ten, kto mając takie same karty jak jego przeciwnik przy innym stoliku, zdoła ugrać więcej.

Było więc dobieranie par, system losowań, jednoczesna gra na wielu stolikach etc. - jednym słowem, ciąg czynności i zdarzeń ożywiający nudę internowania.

Jeszcześmy tego wszystkiego nie zdążyli porządnie zorganizować, kiedy grupa fundamentalistów pod wodzą internowanego Rayzachera złożyła ostry protest u komendanta, którym był wybrany przez nas internowany Bartoszewski.

Sprawa była niezwykle poważna, a internowany Rayzacher ze swoimi fundamentalistami argumentował, iż jest rzeczą niedopuszczalną, by internowani zamiast brzęczeć kajdanami beztrosko grali w brydża. Ze swojej strony proponował nam jako jedyną godziwą rozrywkę śpiewanie pieśni religijnych, czemu oddawał się z zapałem.
Komendant Bartoszewski, który sam w turnieju udziału nie brał, starał się dyplomatycznie nie zajmować stanowiska (i ostatecznie, jak Państwo wiedzą został dyplomatą), natomiast brydżyści postanowili dać fundamentalistom odpór.

W ten sposób powstał zbiorowym trudem „Hymn brydżystów Jaworza", który powinien moim zdaniem znaleźć się we wszystkich antologiach polskich pieśni więziennych:

Fabryki, kopalnie zdobywało ZOMO,
A Naród padł kata ofiarą.
Panowie w Jaworzu z lubieżną oskomą
Cynicznie wołali: szlem w karo!
0, cześć wam, panowie z Jaworza,
Za robry ugrane z rekontrą,
0, cześć wam eksperci, doradcy, doktorzy,
Za klęskę wiszącą nad Polską!
0, cześć wam, Panowie brydżyści,
Za kryzys i stan wyjątkowy,
Głodowe zarobki, koszmarne podwyżki
I Schmidta z Breżniewem rozmowy!

Niestety nie pamiętam całości naszego misternie skomponowanego hymnu, w którym każda kolejna zwrotka obrazowała coraz niższą licytację. Wprawdzie starannie zapisany tekst udało się z obozu przemycić na zewnątrz, ale już po wyjściu z internowania skonfiskowano mi go podczas którejś z rewizji i do dzisiaj nie zwrócono. Swoją drogą, Panie Ministrze Spraw Wewnętrznych, czy Panu ten tekst nadal jest niezbędny? Nasz hymn jest dla przyszłych historyków, jeśli nie literatury, to folkloru, tym smaczniejszym kąskiem, że został napisany przez dosyć szczególny zespół autorski, który zapewne nic już więcej zbiorowym trudem nie napisze - oprócz mnie do powstania hymnu przyczynili się Janusz Szpotański, poseł Stefan Niesiołowski, który podówczas z fundamentalistami od pień religijnych nie miał nic wspólnego, a nawet przeciwnie, i prof. Jerzy Holzer, którego wkład byt niewątpliwie największy. W przedostatniej zwrotce był niezapomniany rym u a Holzera: „...a naród się bronił jak lew i”/ „...bronili już tylko dwóch trefli”. Strasznie żartuję, że tyle szczegółów umknęło mi z pamięci. Na szczęście pamiętam finał:

Brutalny Leonid wciąż rzucać rozkazy,
By Polskę na lup wydać katu,
Panowie bezmyślni jak gady i płazy
We krwi bratniej grali bez atu.
0, cześć wam, panowie z Jaworza...

Jak się Państwo zapewne domyślają, chór brydżystów odśpiewał cały ten hymn pod drzwiami celi internowanego Rayzachera, zagłuszając jego religijno-patriotyczne pienia (...).

25 sierpnia 1991

Wykazaliśmy dużo cierpliwości i dobrej woli, żywiliśmy nadzieję na zmiany, jakie mogą w tym systemie zachodzić i rzeczywiście - dał się on nam poznać od różnych stron; przeżyliśmy krwawy terror Bieruta, ciemniactwo Gomułki, złodziejstwo Gierka, a teraz przychodzi nam obserwować beznadziejny cynizm Jaruzelskiego.
To chyba pełne spectrum. I dlatego proponuję, żeby się nimi przestać zajmować. Stadium cynizmu jest wedle wszelkiego prawdopodobieństwa stadium schyłkowym i wszystko wskazuje na to, że czeka nas ogromna praca budowy prawdziwie Swojej Polski, której my przecież jesteśmy gospodarzami, więc warto do tej pracy brać się już teraz. /podpisane: Jan Biuletyn/

Z Zenonem Pałką, drukarzem Niezależnej Oficyny Wydawniczej NOW-a, rozmawia Paweł Sowiński

Paweł Sowiński: W 1971 r. rozpoczął pan zasadniczą służbę wojskową. Wyrzucono pana z wojska za wegetarianizm?

Zenon P.: Nie powiedzieli, za co mnie wywalają. Zjawiłem się w armii z wielką torbą jabłek. Oświadczyłem, że jestem wegetarianinem. Potem konsekwentnie jadłem tylko ziemniaki, surówki, chleb i ser. Po dziesięciu miesiącach stwierdzono, że się jednak nie nadaję do służby wojskowej.
We wczesnych latach siedemdziesiątych byłem hipisem, we Wrocławiu założyłem wraz z przyjaciółmi Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Indyjskiej. To była nasza wolność hipisowska. Policja próbowała przeszkadzać. W r. pierwsze materiały opozycyjne – wówczas jeszcze przepisywane na maszynie – dostałem od „Dreptaka”, hipisa, który przywiózł do Wrocławia bibułę z Krakowa. Wraz z „Bizonem” zajęliśmy się rozpowszechnianiem niezależnych materiałów. Nierzeczywistość Kazimierza a – pierwszą powieść krajowego pisarza wydaną poza cenzurą (1977) – wydrukowałem na powielaczu denaturatowym w mieszkaniu Basi, dziewczyny „Dzikiego”, znanego wrocławskiego hipisa.

P.S.: Potem wszedł pan na całego w produkcję bibuły. Byliście razem w Janem Walcem parą drukarską.


^{Zenon Pałka i Jan Walc w drukarni. Autor zdjęcia nieznany}

Z.P.: Żaden z nas nie był zawodowym drukarzem. Jestem z wykształcenia informatykiem, po szkole elektronicznej. Nie mieliśmy w pełni opanowanej technologii powielania. Trochę czytaliśmy, rozmawialiśmy z fachowcami (ale ostrożnie), uczyliśmy się metodą prób i błędów.
Janek Walc był jednym z najporządniejszych ludzi, jakich znałem. Długie dni i noce spędzaliśmy razem. Wprowadzałem go w drukowanie. Sporo drukowaliśmy dla Niezależnej Oficyny Wydawniczej NOWA, m. in.
Najlepsze warunki pracy były właśnie u Walców, w ich willi w Podkowie Leśnej. Czułem się tam najlepiej. Duża piwnica, niezłe miejsce do spania, dobre jedzenie i – najważniejsze – towarzystwo. Janek, świetny rozmówca, dużo opowiadał; dyskutowaliśmy. To było nie tylko powielanie, ale przeżycie intelektualne, życiowe, którego nigdy nie zapomnę.
Czasami drukowaliśmy w małych piwniczkach, siedząc na węglu, który bywał w takich miejscach składowany. Niemal nie można było się ruszyć. Innym razem rozłożyliśmy się w drewnianym domu wśród wielkich sadów pod Warszawą. Izolowaliśmy się od ludzi, by nie usłyszeli odgłosu maszyny. Podczas drukowania leciało Radio Wolna Europa. Chcieliśmy wiedzieć, co się dzieje. Nagle słyszymy, że wybrano Karola Wojtyłę na papieża. Jakaż to była radość! Tańczyliśmy, cieszyliśmy się. Wstąpiła w nas nadzieja, że ten wybór mocno nas pchnie do przodu w walce z komuną.

P.S.: Zachowały się dwa zdjęcia z drukarni piwnicznej w willi Walców.

^{Jan Walc w drukarni w Podkowie Leśnej. Copyright Zenon Pałka}

Z.P.: Kolorowe, z wiosny 1980 r. Na jednym Janek, na drugim ja. To są jedyne zdjęcia z Podkowy Leśnej, jakie sobie zrobiliśmy. Powielacz na zdjęciu to amerykański A.B. Dick, nasza najlepsza maszyna. Najpierw długo z nią walczyliśmy, by ją lepiej poznać. Niesforna. Nie mogliśmy dobrać farby, a ona odwdzięczała się brzydkim drukiem. Ale w końcu ją opanowaliśmy.
Nie miała automatycznego podajnika, musieliśmy podawać papier ręcznie. Janek próbował pracować jako „podajnik”, ale nie potrafił się dobrze wsłuchać w stukot maszyny. By zachować tempo albo zwiększać je, trzeba było mieć dobry słuch. Ja zajmowałem się papierem, a Janek ze smutkiem stwierdzał, że pozostaje mu rola „odbieracza”.
Mieszaliśmy olej lniany z farbami drukarskimi, by uzyskać właściwą konsystencję. Druk nie powinien być zamazany ani cieknący. Gęstość farby zależała od temperatury otoczenia. Trzy, cztery dni pracowaliśmy dzień i noc, by farba nie zastygła w czasie druku. Inaczej trzeba byłoby czyścić maszynę od nowa, a to była papranina.
Maszyna hałasowała, stąd jestem sportretowany w Wolnej wałkowej ze słuchawkami na uszach. Słuchaliśmy muzyki, ale również czytaliśmy to, co drukowaliśmy. Janek bardzo lubił poprawiać błędy ortograficzne na matrycy białkowej, rzadko się jednak zdarzały.
Podpisywaliśmy się Wolna Wałkowa Drukarnia Polowa im. J.P. Pod tymi inicjałami krył się Józef Piłsudski. To Janek wymyślił. Był piłsudczykiem, ale środowisko niezbyt. Stąd ten kamuflaż – J.P.

P.S.: Czuliście ryzyko wpadki?

Z.P.: Za każdym razem istniało prawdopodobieństwo, że coś się posypie, ktoś wyda. Nie baliśmy się jednak siebie nawzajem. Przesiedzieliśmy się jednak parokrotnie w areszcie. Podczas schwytania przez esbecję staraliśmy się krzyczeć: jesteśmy aresztowani, nasze nazwiska, numer telefonu Jacka Kuronia. To pomagało.

.S.: Krążyła taka rymowanka: „Choć pobity Zenek Pałka, nic nie wstrzyma ruchu wałka”.

Z.P.: To oczywiście Janek ułożył. Pobito mnie w Komendzie Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej na ul. Łąkowej we Wrocławiu w 1979 r., gdyż odmawiałem odpowiedzi na pytania podczas przesłuchań i nie chciałem niczego podpisywać. Nauczyła mnie tego Bogusia , moja „matka chrzestna”, która wprowadzała mnie do środowiska korowskiego.
To się esbekom nie podobało, więc wysłali mnie „na dołek” z poleceniem ostrego bicia. Dwóch rosłych ntów wyciągnęło lagi – jakby gigantyczne skarpety napełnione piaskiem. Tak mnie poturbowali, że przez tydzień leżałem z odbitymi nerkami, sikałem krwią dosłownie. Dlatego Janek napisał tę rymowankę w „Biuletynie Informacyjnym”.

P.S.: Jak to się stało, że drukował pan w Warszawie? Mieszkał pan przecież we Wrocławiu...

Z.P.: Bogusia poznała mnie w Warszawie z Mirkiem Chojeckim, który zakładał właśnie NOW-ą. On zaproponował mi pracę. Spróbowałem, bardzo mi się spodobało i zostałem. Ale drukowałem nie tylko z ludźmi z Warszawy. Pracował często ze mną Antek Roszak z Wrocławia. Również Jurek „Dreptak” wielokrotnie nam pomagał.
Przy tej okazji powinienem wspomnieć o moim „ojcu chrzestnym” – Zbyszku Garwackim, który poznał mnie z Antkiem Macierewiczem jeszcze w r.

P.S.: W sierpniu 1980 r. znalazł się pan w Stoczni Gdańskiej.

Z.P.: Byliśmy większą grupą w pobliżu, w Dębkach, na wakacjach – m.in. Mirek z rodziną, Wildsteinowie, Mariusz Wilk z żoną, Henryk Zieliński. Najpierw do Gdańska pojechał Mirek, wrócił do Dębek z informacjami, że w stoczni zaczął się strajk. Wtedy pojechaliśmy wszyscy – każdy osobno. Bronka, Mariusza i Heńka dorwała Służba Bezpieczeństwa, nam z Mirkiem udało się dostać do stoczni. Mirek wkrótce wpadł podczas przemieszczania się do innej części Gdańska. Mariusz Wilk, którego esbecja wysłała do Wrocławia i tam wypuściła, wrócił natychmiast do Gdańska i wspomagał strajkujących.
Tuż przed końcem strajku w stoczni wróciłem do Wrocławia, wylądowałem w strajkującej zajezdni tramwajowej przy ul. Grabiszyńskiej. Potem zaangażowałem się w prace poligraficzne, zajmowałem się też organizacją pierwszej telegraficznej agencji informacyjnej NSZZ na Dolnym Śląsku (przydały mi się nauki nabyte w wojsku, gdzie próbowano zrobić ze mnie telegrafistę...). Z tego powstała potem codzienna gazetka Solidarności „Z dnia na dzień”. Stworzyliśmy też tygodnik „ Dolnośląska”. Robiliśmy wtedy wszystko na raz, pracując często znowu 24 godziny na dobę...
W marcu 1982 r. wpadłem ręce SB. Po miesiącu aresztu (prokurator wojskowy „nie znalazł wystarczających dowodów, że w stanie wojennym produkowałem, przetrzymałem i rozpowszechniałem wrogie materiały grożące interesom PRL”) zostałem wysłany do więzienia w Nysie, gdzie siedziałem do końca lipca 1982 r. jako internowany.

P.S.: Kiedy zakończył pan pracę w obiegu niezależnym?

Z.P.: Wyszedłem z więzienia, gdy wystąpiłem o wyjazd na stałe z kraju. Przez pół roku udawało się nam z żoną jednak nie wyjechać. Potem zaczęto grozić „konsekwencjami” mojemu teściowi. Nie mieliśmy pracy, byliśmy z żoną na jego utrzymaniu. Moja mama została usunięta z pracy z dnia na dzień zaraz po 13 grudnia, odchorowywała to latami. Tato już od czasu mojego „nielubienia” wojska został wysłany na bardzo skromną rentę, z której utrzymywał jeszcze moich dwóch młodszych braci.
Ostatniego dnia lutego 1983 r. wyjechaliśmy do Niemiec – z zamiarem dalszej podróży do Paryża, gdzie od początku stanu wojennego mocno działał Mirek Chojecki. Jednak o azyl musieliśmy wystąpić w Niemczech (pierwszym kraju, w którym znaleźliśmy się jako uchodźcy). I tam też zostaliśmy. Nigdy nie udało się nam dotrzeć do Paryża. Ale jedna z nitek pomocy dla podziemnej Solidarności z Paryża prowadziła przez nasze mieszkanie w Monachium.

Matko Boska, jak ja mam pisać recenzję z tej książki. Matko Święta, co tu się porobiło. Jakoś tak mówiłby w Rzece podziemnej Tadeusza Konwickiego jego bohater, gdyby mu kazano książkę tę omawiać. Zaraz. A może to ja tak mówię na co dzień, raz po raz wzywając imienia Pana Boga nie swojego nadaremno, w beznadziejnym trudzie znalezienia się i rozebrania w świecie, w który zostałem wrzucony, który rzucił się na mnie i nad którym pojękuję, Matko Boska.

Czyj to język, którym napisana jest ta książka, i co w niej robi Matka Boska, pojawiając się co parę stron, albo i po kilka razy na stronie, choć przedtem nie pojawiała się przez trzydzieści parę lat w żadnej z kilkunastu dotychczasowych książek Konwickiego. Oczywiście jest tak, że mamy dzisiaj taki czas, że się Matkę Boską nosi, ale samą modą chyba wiele tutaj nie objaśnimy. Nie jest tak, aby była ona tu obecna jako Maria, matka Jezusa, ale nie jest to również wtręt tylko, ozdobnik stylistyczny, który dałoby się zastąpić owym Fredrowskim "mocium panie" .

Kiedy bowiem mówimy "Matko Boska" (owo "my" to na pewno Tadeusz Konwicki i ja, ale jeśli jeszcze ktoś się poczuwa, to proszę bardzo), to nie jest to znak oddania się w synowską niewolę Maryi, ale znak desperacji, krańcowego zmordowania, niemożności podołania swoim obowiązkom, które przynajmniej w odniesieniu do nas dwu polegają na rozumieniu, nazywaniu, opisywaniu. Matko Święta.

Na mieście mówią, że książka Konwickiego niedobra, że się zawiedli. Recenzji żadnej wprawdzie nie czytałem, ale zdaje się, że to w kręgach opiniotwórczych stolicy pogląd dość powszechny, choć też i nikomu, zdaje się, nie zależy, aby go lansować i upubliczniać. Piszę te słowa 15 grudnia 1984 roku, w dniu, który sam jeden, wyjęty z tysiąca ostatnich dni, przynosi ładunek groteski, przekraczający możliwości zmyślenia (powiedzmy to po niemiecku: Dichtung), groteski uniemożliwiającej tak oczekiwaną przez czytelników kontynuację Małej Apokalipsy.

Wy, którzy chcielibyście nad jej kolejnym tomem chichotać z lekkim dreszczem przerażenia, a tak się przecież Małą Apokalipsę czytało, przeczytajcie gazetę z tego dnia. Pierwsza informacja jest, by tak powiedzieć, negatywna. Oto nie dowiecie się z tej gazety, że właśnie przypada rocznica powstania PZPR i KPP. Zamiast niej na pierwszej stronie informacja o terminie procesu oficerów zbrojnego ramienia tejże partii, oskarżonych o zamordowanie kapłana. W telewizji - ogłasza gazeta "Dzień Związkowy" - ciekawe, dlaczego dzisiaj właśnie? Dowiemy się z dziennika TV, w którym podają fałszywą informację: "Dziś rocznica wydarzeń grudniowych" , naprawdę rocznica jest oczywiście jutro, ale jutro władza też nie będzie mogła złożyć kwiatów pod Pomnikiem, bo obstawi się go milicją, aby nie dopuścić Wałęsy.

No i jeszcze na deser, dla uczczenia tych wszystkich rocznic, dla związkowców i niezrzeszonych, partyjnych i bezpartyjnych, wierzących i niewierzących vendetta wieczoru! The Last Tango in Paris. Papa papapa papa papapa papa. Matko Święta!

Nie ma miary, nie ma harmonii, którą by można artystycznie zaakceptować. Konwicki, jak mało który z polskich pisarzy współczesnych, obdarzony jest absolutnym słuchem, pozwalającym mu bezbłędnie wczuwać się w tętno swojego miasta, miasta tak mu obcego i odmiennego od arkadyjskich wspomnień Kolonii Wileńskiej i Wilna, miasta, które codziennie zamiast widoku siedmiu wzgórz, gwałci go trzydziestopiętrową bryłą Pałacu Kultury. Z żadnego punktu Warszawy nie wygląda on tak okazale i buńczucznie, jak sprzed domu pisarza na ulicy Górskiego.

Jak się to stało, że Konwicki to miasto pokochał dziwną miłością nie wiem, ale myślę, że tak jak my szukamy pulsu dziewiętnastowiecznej Warszawy u Prusa, tak dwudziestowieczną, tę z drugiej połowy wieku, ów późny wnuk odnajdywać będzie na kartach Wniebowstąpienia, Nic albo nic, Kompleksu polskiego, Małej Apokalipsy, czy właśnie Rzeki podziemnej. Kiedy toczy się akcja powieści "to najdziwniejsze z wymyślonych miast i najsmutniejsze z prawdziwych" ma przetrącony stos pacierzowy. Umarło przed świtem. Ulice i place zajęły czołgi, przez niebo przetaczają się z hukiem helikoptery, "czarne wilki, krwawe psy Maluty Skuratowa, przywódcy opryczniny Wielkiego Cara" . Ale Konwicki nie jest Grottgerem, a zresztą czy można być dzisiaj Grottgerem? "Nas - śpiewa w piosence o Polsce rówieśnik pisarza - obdielila z dietstwa ironieju priroda" i Grottgerami być nie możemy, ale przecież jednocześnie zdajemy sobie sprawę, że te nasze ironie też nie są na dzisiaj, że nie jest czas żartów i jeżeli nawet żartujemy, drwimy, bawimy się w paradoksy, to jest to nasza nerwowa ucieczka od grottgerowskiej rzeczywistości, przecież jednak realnej, a przy tym sztucznej jakby, jakby reżyserowanej wedle dawnych schematów i gubimy się w tym wszystkim, w tej stylizacji, która ze swojej stylizacyjnej właśnie istoty jest trochę nieprawdziwa, a przecież jednak sprawdzalna, potwierdzalna, dotykalna. Matko Boska.

Jakie są kryteria estetyczne czasu wojny, kiedy idą pancry na "Wujek" ? Czy ta erupcja poezji patriotycznej, pełnej krwi i zaklęć, która kłębiła się pod wałkami powielaczy w czasie, kiedy Konwicki pisał swoją powieść , to wszystko lub prawie wszystko kicz? A jeśli tak, to kto zań odpowiada, bo przecież niezależnie od wszystkich innych porządków, w których można i trzeba opisywać noc z 12 na 13 grudnia 1981 roku, kiedy rozpoczyna się akcja powieści, z punktu widzenia smaku, postępowanie generała Jaruzelskiego może być ocenione tylko bardzo krytycznie. Ta wojna jest kiczem jeszcze przed jakimkolwiek jej zapośredniczeniem artystycznym, tak po prostu została zaplanowana i przeprowadzona.

"Tak im kazano nosić się z tymi automatami, pomyślał Siódmy. Jakiś generał wyczytał w zagranicznej prasie wojskowej, że żołnierz z przygotowaną do strzału bronią budzi respekt. Oni chcą siać grozę, taką umiarkowaną, przaśną grozę" .

Kicz, którego twórcą jest generał Jaruzelski, ma charakter, najprościej mówiąc, operetkowy, w czym zresztą nic dziwnego, bo jeśli generałowie w ogóle miewają jakieś zrozumienie dla sztuki, to na ogół tego właśnie rodzaju. I subtelny ironista Konwicki staje wobec tej operetki bezradny; można intelektualną drwiną atakować dra Goebbelsa czy dra Schachta, kategorie te przestają być użyteczne, gdy chodzi o Jerzego Urbana czy prof. Krasińskiego.
Karol Marks powiada, że bóstwa tragedii umierają na deskach operetki; tu jednak w operetkowej scenerii, pośród błaznów z przyprawionymi uszami, okularami czy tytułami profesorskimi leje się krew naprawdę, tu polska tragedia o niepoliczalnej już ilości aktów zmartwychwstaje na scenie operetki, tragedią być nie przestając.

Kiedy dzisiaj intelektualista czyta na murze kościoła hasło nazywające księdza Jerzego Popiełuszkę współczesnym świętym Jerzym, poległym w walce z Czerwonym Smokiem, musi się skrzywić nad łatwizną tego porównania, ale cóż może nasze skrzywienie nad faktami, nad społecznym przekonaniem, które jest wszak realnością. I jakkolwiek może nam się niewczesnym wydawać przypominanie, że w Polsce na rozkaz władzy nie zabijano kapłanów od czasu Stanisława ze Szczepanowa, tak po prostu jest.

Kiedy przed dziesięciu laty, zanim się tutaj to wszystko na dobre zaczęło, Zbigniew Herbert w Przesłaniu Pana Cogito, programie moralnym ruchu z przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, obiecywał sprawiedliwym przyjęcie do grona zimnych czaszek, do grona przodków nazwanych imionami Gilgamesza, Hektora i Rolanda, można było, nawet traktując ten wiersz naprawdę serio i jako program właśnie, imiona te rozumieć metaforycznie. Póki, mówiąc o swej współczesności, objaśniamy ją, przywołując hrabiego Rolanda, rozumie się, że to literatura rządząca się swoimi prawami, operująca metaforami, hiperbolami czy czym tam jeszcze. Kiedy jednak zbiorową wyobraźnię zaczynają zaludniać postacie przypominające Romualda Traugutta czy księdza Brzóskę, kiedy najpowszechniejszym społecznym sposobem oswojenia sytuacji z 13 grudnia, oswojenia niezbędnego o tyle przynajmniej, aby ją zrozumieć, aby wiedzieć, jak się zachować - jest porównanie z okupacją hitlerowską, jakże głęboko przecież nietrafne- artysta, szczególnie zaś artysta o skłonnościach do intelektualizmu, a takim jest przecież Tadeusz Konwicki, wpada w paniczny strach przed kiczem, tym zasłużonym, zwyczajowym, historycznie uświęconym kiczem narodowym, z którego tyleśmy się z Mrożkiem i Gombrowiczem nadrwili.

Dziś w Polsce problem lutni po Bekwarku jest problemem pędzla po Grottgerze, i nie jest tak, że Konwicki tego pędzla nie podejmuje przez niedostatek talentu czy nieumiejętność poradzenia sobie z taką właśnie konwencją. Autor przejmującego opowiadania o Traugutcie, będącego częścią Kompleksu polskiego, jest bodaj jedynym dziś w Polsce pisarzem, który by literacki grottgeryzm umiał uprawiać. Jeśli tego nie czyni, jest to przemyślana, artystyczna decyzja. Opowiadania z Kompleksu polskiego, powstałego w tych zamierzchłych czasach, kiedy nie było jeszcze w Polsce niezależnych wydawnictw, nie mówiąc o żadnych ruchach społecznych, a tym bardziej o wojnie polsko-jaruzelskiej, już wtedy były demonstracją pisarskich możliwości Konwickiego, których celowo postanowił nie wykorzystywać, a przecież wtedy Romuald Traugutt był sobie postacią historyczną i nie byliśmy świadomi, że właśnie kończy się kolej na przerwa między lekcjami historii.
A kiedy się w Polsce taka przerwa kończy, słowa zostają odbezpieczone, zaczynają grozić wybuchem, zakurzone szkolne lektury uzyskują dramatyzm tekstów będących ekspresją codziennych zdarzeń. Już nic nie jest historyczne, bo historia staje się współczesnością. "Krew naszą długo leją katy, wciąż płyną ludu gorzkie łzy, nadejdzie jednak dzień zapłaty, sędziami wówczas będziem my" . Czy to pieśń sprzed wieku, czy opis dnia dzisiejszego? Matko Święta.
Na domu partii, budynku bardzo obecnym i na życiowych drogach Konwickiego, i na kartach jego książek, czerwony sztandar. Zanućmy sobie starą, wypłowiałą piosenkę: "a kolor jego jest czerwony, bo na nim robotnicza krew, bo na nim robotnicza k r e w" . Matko Święta, jakie to łatwe. Za łatwe nawet na publicystykę, a my się tu zastanawiamy nad sytuacją, kiedy artysta tworzy sztukę, kiedy powtarzanie tego samego w kółko, a nawet, jeśli jest odbiciem powtarzającej się maniakalnie polskiej historii, byłoby wtórnością, której właśnie sztuka nie znosi.

Gdybyż zresztą słowo "wtórność " było tutaj na miejscu, język nawet nie ma stosownego określenia. Siódmość ? Ale bohater powieści Konwickiego nazwany jest Siódmym tylko w ramach historii Peerelu, tego nieszczęsnego fragmentu równie nieszczęsnej większej całości. "Który to raz za mego życia" szepce bohater Konwickiego i wylicza daty: 1945, 1956, 1968, 1970, 1976, 1980, 1981. Za dawnych czasów powstania robiło się co trzydzieści, czterdzieści lat nawet, jeśli się coś powtarzało, to dla innego już pokolenia; teraz intensyfikacja historii, przyspieszenie zapisywania w narodowej pamięci kolejnych dat stwarza jakiś diabelski młyn, tempo właściwe raczej dla lunaparku. I już na życie brak sił i pozostaje tylko to westchnienie do Pocieszycielki Strapionych, chociaż pocieszenia nie będzie na drodze do ciemnego kresu, w drodze po złote runo nicości, a zwyciężonemu za pomnik grobowy zostaną suche drewna szubienicy.
Jak o tym wszystkim pisać? To, co nazywam grottgeryzmem, jest przecież reporterską migawką z ulicy; najprostsze konstatacje opisujące stan rzeczy mają w sobie patos nie do wytrzymania. Przyjrzyjmy się takiemu fragmentowi: "Najlepszych, jak zawsze w tym kraju, czeka zagłada, powiedział sam do siebie Siódmy. Pójdą do więzień, do podziemia, pod kule" . Czy to chłodny opis rzeczywistości, czy cytat z wiersza Do Matki Polki? Konwicki boi się patosu, rozdarty między przekonaniem, że zjawiska dziejące się przed jego oczami są oczywistym i koniecznym dalszym ciągiem najistotniejszych zdarzeń naszej historii, zdarzeń domagających się słów najwyższych, stwierdzenia: "my karty Iliady rzeźbione ogniem w błyszczącym złocie" z elementarnym przecież dla intelektualisty końca dwudziestego wieku poczuciem ironii i autoironii.

Ale wojna, a szczególnie ta wojna, to nie jest czas dla ironistów. Kiedy słowa zostają odbezpieczone i z żartami trzeba uważać, a ironista musi nieustannie zdawać sobie sprawę, że ma do czynienia z materiałem łatwopalnym. Teraz w Polsce został jeden człowiek, który stałe żartuje publicznie: nazywa się Jerzy Urban i jest rzecznikiem rządu. Nie miejsce tu i nie pora, by rozważać przyczyny, które spowodowały, że generalski rząd, zamiast nająć sobie na rzecznika jakiegoś sztywniaka zwyczajowo będącego w guście każdej junty - postawił na tym miejscu jednego z najkąśliwszych ironistów w kraju; dla naszych o Konwickim rozważań znacznie ważniejsze jest uchwycenie sposobu, w jaki ironia Jerzego Urbana odbierana jest przez społeczeństwo, przez warszawską ulicę, której puls autor Rzeki podziemnej czuje tak dobrze. Patrząc z tej strony, łatwo możemy zobaczyć, dlaczego Konwicki boi się nie tylko patosu,ale także ironii, dlaczego trącając obie te struny, nie daje żadnej nucie wybrzmieć do końca.
W Małej Apokalipsie, która przyniosła mu największy bodaj rozgłos, którą wielu uważa za jego najwybitniejszy utwór, Tadeusz Konwicki jest jeszcze wolnym człowiekiem, intelektualistą, który może sobie ironizować zarówno na temat Edwarda Gierka, jak i Jacka Kuronia. Tę wolność pisarz utracił. Generał Jaruzelski nie jest postacią, z której żarty mogłyby być zabawne dla kogokolwiek o nieco choćby wybredniejszym smaku, ironizowanie zaś na temat Jacka Kuronia czy Lecha Wałęsy zostało zmonopolizowane przez "Żołnierza Wolności" and Co. i w tym kontekście ich ewentualnej śmieszności też nikt nie byłby wstanie docenić.

A przecież, jak wspomnieliśmy, tragedia, którą mamy na co dzień przed oczami, w której sami mniej czy bardziej aktywnie uczestniczymy, toczy się w dekoracjach farsowych. Od 13 grudnia poczynając, uczestniczymy w nieprzerwanym pasmie gagów, które wszyscy zgodnie uważają za nienadające się do upublicznienia. Dość dla doświadczenia posłuchać, jak rozmawia ze sobą u cioci na imieninach dwu byłych internowanych, a potem zajrzeć do opublikowanych wspomnień z obozów i wychodzi człowiek zupełnie głupi, nie wiedząc, czy to były obozy koncentracyjne, czy kabarety.

Konwicki sam internowany niestety nie był (piszę niestety, bo utracił na skutek dosyć przypadkowej decyzji ciekawe i wartościowe doświadczenie pisarskie), ale się tych opowieści nasłuchał, relacji naczytał, a zresztą wszystkie te elementy, tak tragiczne, jak i komiczne, zobaczyć można także po prostu na ulicy, może nie w takim zmasowaniu, ale dla uważnego obserwatora wystarczy. I ostatnia powieść Konwickiego jest jak do tej pory chyba najbliższym prawdy świadectwem swojego czasu, mimo swojej dziwacznej budowy, niejasnej fabuły i metaforycznych obrazów, które, ze ściśle werystycznego punktu widzenia, można by postrzegać jako nieprawdziwe.

Znaczna część wybitnych polskich pisarzy, a zwłaszcza prozaików, zaniemówiła ostatnio, nie umiejąc znaleźć dla swojego świadectwa stosownego miejsca w bardzo szeroko rozwartych nożycach, jakie tworzą wydawnictwa niezależne i uzależnione. Czas, sytuacja, stan nerwów były widocznie nie po temu, aby tworzyć arcydzieła polskiej prozy i, poza Markiem Nowakowskim, nie słyszałem bodaj o nikim, spośród pisarzy z nazwiskami, kto by ją w kraju uprawiał.

Herbert powiedziałby na to: "masz mało czasu trzeba dać świadectwo (...) w ostatecznym rachunku jedynie to się liczy" . I oto świadectwo naszego właśnie czasu i naszej właśnie miary. Świadectwo jakieś niejasne i pogmatwane, raczej utrzymane w tonie relacji świadka, który z natury swojej nie ogarnia całości sprawy, niż głosu sędziego, który w końcu wyrobił sobie jasną, precyzyjną i ostateczną opinię. I, chociaż jak nigdy, żywimy się co dzień serwisem BBC, chociaż obracamy się w sferze literatury faktu, nie zapominajmy, że świadectwo, jakie znajdujemy w Rzece podziemnej, to nie kolejna relacja z internowania, napisana przez zasłużonego działacza jakiejś bardzo ważnej struktury naszego związku, ale powieść , czyli fikcja artystyczna, a w dodatku napisana nie przez rówieśnika Grottgera, Sienkiewicza i Orzeszkowej, ale Butora, Borgesa, Cortazara. Jeśli o tym pamiętać, to wcale nie trudniej przepłynąć tę podziemną rzekę, niż grać w klasy.

Ale jakże tu dzisiaj grać w klasy, Matko Święta? Kiedy w najelegantszym obozie dla intelektualnej ekstremy w Jaworzu internowani zorganizowali turniej brydżowy, jeden z osadzonych tam patriotów z okrzykiem "Ojczyzna krwawi, a oni w karty grają" usiłował ich nawrócić na drogę cnoty (virtus). A ja państwu proponuję grę w klasy? Kiedy tak piszę, wszystko wygląda jakby śmiesznie,ale przecież możemy to samo powiedzieć i innym językiem: "Ty masz werbel nam zagrać do marszu! Smagać słowem! Bić pieśnią! Wznieść hymnem!" . Ty właśnie, Tadeuszu Konwicki, "bądź jak sztandar rozwiany wśród walki, bądź jak w wichrze wzniesiona pochodnia!" Bo właśnie teraz toczy się walka o to, by nasze dzieci mogły kiedyś bezpiecznie grać w klasy.

Są takie rzeczy, które wyjątkowo trudno napisać, a jeszcze trudniej przeczytać. Kiedy przed paru laty, jeszcze w słodkiej atmosferze przedsierpniowej korupcji, Kwartalnik Polityczny "Krytyka" zamieścił artykuł wstępny zatytułowany Polska leży w Europie, a podpisany przez trzech wybitnych działaczy demokratycznej opozycji, jego autorzy stali się obiektem żartów jako niewcześni Kolumbowie. A przecież prawdą jest nie tylko to, że leży, ale i to, że o tym zapominamy. Najczęściej bodaj w naszej chorej świadomości leży ona na wyspie znajdującej się w mocy złego czarnoksiężnika, czasami zaś wędruje po globusie - potrafi sąsiadować z Afganistanem czy Nikaraguą, Chile czy Grenadą, a przez pewien krótki okres leżała na którejś z Wysp Falklandzkich, nerwowo wypatrując zbawczych okrętów Jej Królewskiej Mości.

Czy powrócić na swoje miejsce w Europie i w świecie będziemy mogli dopiero po traktacie wersalskim, który gdzieś kiedyś zostanie wreszcie podpisany, po procesie norymberskim, odbytym gdzieś w Twerze, Nowogrodzie czy Kijowie? Przy całym swoim uwikłaniu w polskość , przy sejsmograficznej dokladności rejestrowania wstrząsów w dolinie Wisły ("Rów, w którym płynie mętna rzeka/ nazywam Wisłą. Ciężko wyznać,/ na taką miłość nas skazali/ taką przebodli nas ojczyzną" te słowa Konwicki też zapisał, tyle że prozą, i jeśli kto zechce pograć w klasy łatwo je znajdzie), autor Rzeki podziemnej jest Europejczykiem z końca XX wieku, i jeśli nawet jest Europejczykiem spod Oszmiany, to tylko dowodzi, że Oszmiana też leży w Europie, w co zdaje się nikt nie wierzy.

Ostatnie lata przyniosły w cywilizowanym i znudzonym świecie, tym, co to z żyru biesitsia modę na poszukiwanie korzeni (The Roots) -ludzie gdzieś próbują powracać, coś zwiedzać, wyobrażać sobie jakichś swoich przodków w dziwnych i dalekich miejscach. Jeśli rzecz dotyczy Murzyna, którego znad Nilu złe losy rzuciły nad Hudson, można to nawet obejrzeć w polskiej telewizji, jeśli jednak podróż była krótsza, znad Niemna nad Wisłę, czy nie daj Boże znad Odry (die Oder) nad Ren, to już łatwiej to zobaczyć w telewizji amerykańskiej, chociaż ten reżyser, który taki film mógłby najlepiej nakręcić, czyli Tadeusz Konwicki, nie ma na niego chwilowo kontraktu.

A korzeni szuka pisarz od dawna. W wielu jego książkach można było znaleźć obrazy spod Wilna, przypominane czy śnione, a zarazem przeżywane bardzo realnie. Niezależnie od różnic czasów i nastrojów, w jakich powstawały dawniejsze książki Konwickiego operujące podwileńskimi obrazami, te piękne strony, znane mi, jaki większości wykorzenionych stamtąd Polaków, tylko z przekazów, przybierały charakter jakiejś swoistej Arkadii. Nie było zresztą w tym nic dziwnego, bo z dawna wiadomo, że polska Arkadia leży gdzieś pod Wilnem. Był to więc obraz znany: w Rzece podziemnej czołgi generała Jaruzelskiego wjechały do Arkadii; ostentacyjnie, dotykalnie i bestialsko się po niej rozjeżdżają. Chora świadomość bohatera, znajdującego się pod przeciążeniem diabelskiego młyna historii, ale przecież równocześnie człowieka uwikłanego w najprostsze, najpowszechniejsze ludzkie życiowe sprawy, tego człowieka śmiertelnie zmęczonego, nie znajdzie wytchnienia w Arkadii wspomnień, tak jak to się udawało dawniej: "Stref ulewy i grzmotu nie daje się pominąć" i może to jest właśnie istotą choroby, która przecież taka jest już zadawniona, w której i czołgi grudniowe, i sam generał Jaruzelski to był tylko epizod, ale nawet jeśli przebłyskiem naszej chorej świadomości zdajemy sobie z tego sprawę, nie zmienia to istoty owego faktu społecznego, w którym płyniemy jak ów orzech w Nilu katarakcie. A może jest podobnie,ale nieco inaczej, może choć "noc rozdarła ciemność i ból, co tkwi jak nóż,/ (...) płyniemy strugą, rzeką/ złocistą drżącą strugą, gwiazdami lśniących róż/. Bo nie ma rozerwania, choć rozerwane słowa,/ bo nie ma zapomnienia, choć życie nas zapomni" .

Płyniemy. I to jest najważniejsze.

"Nieba prawie nie widać, czeluść chłodna i ciemna, niech się sypią lawiny kamieni i niech łączą się zbocza bezlitosnych wąwozów, bo cóż drąży kształt przyszłych przestrzeni, jak nie rzeka podziemna?" . "Bądź wierny. Idź" kończy Zbigniew Herbert przesłanie Pana Cogito.

A Tadeusz Konwicki odpowiada na to wezwanie ostatnimi słowami swojej powieści: "Gdzież to cierpiące stworzenie, za którym pójdę teraz, w jeszcze jedną drogę krzyżową. Ty nim jesteś, który dotknąłeś wzrokiem moich słów, otarłeś się przeczuciem o moje myśli, zląkłeś się raptem mego cienia w biały dzień albo kiedy staję za czarną szybą twego okna nad ranem. Jeszcze przed nami straszna wieczność " .



podpisane: Lew Laicki

Rocznice lubią się z czasem stawać kłopotliwe. 13 grudnia kłopotliwy był zawsze, i wcale nie przestał. Na początku, w ’82, tę rocznicę obchodziło się przecież co miesiąc, ale w stanie wojennym mnóstwo było jeszcze dziwniejszych rzeczy. Teraz obchodzimy ją tylko raz na rok, ale dalej same z tego kłopoty.

Co z tym stanem wojennym i pamięcią o nim zrobić? Wiktor Dłuski proponuje przebić osinowym kołkiem, przegnać upiora z pamięci, bo żadnego z pamiętania o tym pożytku. Pomysł jest pyszny, popieram go w całej rozciągłości i jestem nawet gotów własnym transportem dowieźć Dłuskiemu osinowy kołek żądanego rozmiaru, a potem sobie popatrzę, jak będzie przebijał, i co mu z tego wyjdzie. Bo myślę, że wynalazca technologii przebijania historycznych upiorów osinowymi kołkami powinien na początek dostać pokojową Nagrodę Nobla, a potem wszystkie inne – a my i tak dalej bylibysmy jego dłużnikami.

Radykałowie domagają się jakiegoś straszliwego sądu, który winnych ukaże. Też się w całej rozciągłości zgadzam. Winnych trzeba dla przykładu surowo karać. Dopóki nie będzie oczywiste, że każda wina zostanie przykładnie ukarana – nie będzie spokoju, porządku ani sprawiedliwości. Poproszę jednak o trochę szczegółów: jak będziemy odróżniać winnych od niewinnych, jaką przyjmiemy procedurę, jakie będziemy stosować kary.

Zrozumiałem, jakie to trudne, już w styczniu ’82 roku, kiedy w obozie internowania w Jaworzu Piotr Wierzbicki wytężywszy swój analityczny umysł doszedł do jasnego wniosku, że oto na naszych oczach Naród zdradził sam siebie.Wierzbicki czuł się tym osobiście urażony, a jeszcze bardziej gniewał go brak zrozumienia dla jego analizy ze strony pozostałych internowanych.

„Gazeta Wyborcza” publikuje pamiętniki człowieka wcielonego wbrew własnej woli do ROMO, który podczas wszystkich akcji pacyfikacyjnych, w których brał udział, nieustannie się modlił, żeby to wszystko dobrze się skończyło, i żeby nie wydawano mu szczególnie drastycznych rozkazów, bo rozkazy wykonywał. Jestem głęboko przekonany, że to wszystko prawda, a na dodatek autor tego pamiętnika na pewno nie był wyjątkiem. Było akurat odwrotnie: do wyjątków należeli ci, którzy te rozkazy wykonywali z ochotą.

I jeszcze więcej: nawet ci, którzy rozkazy wydawali, czynili to zapewne często bez przyjemności.

I co z tego? Czy wolno brać udział w pacyfikacji pod warunkiem, że nie znajduje się w tym przyjemności? A co z kopalnią „Wujek”? Gdyby się okazało, że ten, kto wydał tam rozkaz strzelania, znajdował w tym przyjemność, nie należy go stawiać przed sądem, ale odizolować w zakładzie psychiatrycznym. Więc może najbardziej winni są właśnie ci, którzy godzili się brać w tym wszystkim udział, chociaż wcale nie chcieli i zupełnie się nie zgadzali z tym, co zgadzali się robić?

Trudno obalić tezę, że generał Jaruzelski został do wprowadzenia stanu wojennego zmuszony przez towarzyszy radzieckich. Nie chciał, ale musiał. Wybrał mniejsze zło. Czy to znaczy, że nie ponosi odpowiedzialności? Czytałem gdzieś o radzieckiej spikerce telewizyjnej, którą podczas moskiewskiego puczu telefonicznie zawiadomiono, że ma odczytać dekrety junty. Samochód w drodze. Radziecka kobieta znalazła wyjście oczywiste: wypiła duszkiem butelkę wódki. Samochód jak przyjechał, tak i odjechał. Dekrety odczytał ktoś, kto nie miał odwagi wypić butelki wódki. Ale to jednostronna interpretacja: przecież nasza bohaterka mogła odczytać to wszystko lekko mrugając. Może byłoby lepiej?

Jeszcze inne wyjście proponuje Adam Michnik, apelując o abolicję dla winnych stanu wojennego. Też się właściwie z nim zgadzam. Wyjście godne, chrześcijańskie. A kłopot w najbardziej nieoczekiwanym miejscu: dokładnie tak samo jak najradykalniejsi radykałowie z radykalnego skrzydła KPN-u i ZChN-u Michnik nie precyzuje, o kogo mu właściwie chodzi, i jak to ma konkretnie być – rozumiem, że chciałby objąć swoją abolicją członków WRON.
Rozumiem. A co z tymi, którzy strzelali, palcami naciskali język spustowy? Co z mordercami ks. Popiełuszki? Bez stanu wojennego przecież by do zamordowania Księdza Jerzego nie doszło?

Właśnie skazano zabójcę Bogdana Włosika, kapitana SB. Gdzie jest granica dla tej postulowanej abolicji? Od kapitana wzwyż? A może od majora? Albo od generała dywizji, a generałom brygady darujemy? Też nonsens. A nie sposób wybaczyć wszystkim, powiedzieć: można wyprowadzić na ulice czołgi, rozbijać łomami drzwi, wyciągać nocą z domów tysiące ludzi i zamykać ich po więzieniach – i nie ma za to żadnej kary.
Adam Michnik boi się polowania na czarownice i ma oczywiście zupełną rację. Takie polowanie to potworność i szkoda czasu, żeby o tym dyskutować. Ale to nie jest niestety koniec tej dyskusji, bo wina nie może pozostać nie ukarana – i o tym też dyskutować nie sposób.

Generał Jaruzelski zupełnie nieoczekiwanie ujawnił talent rzadki wśród wojskowych, ale tym cenniejszy – umiejętność przegrania wojny. To jest bardzo cienka sprawa – w sztabowych akademiach tego nie uczą, bo i nie mogą, skoro uczą tam, jak wojny wygrywać, a przecież w każdej wojnie ktoś przegrywa, i trzeba umieć sobie i z tym poradzić. W Polsce, mimo szeregu historycznych okazji, umiejętność przegrywania wojen nie wykształciła się zupełnie, i tym większa zasługa Jaruzelskiego, że nie skorzystał z jedynego ukształtowanego wzoru, który sprowadzał się do tego, by generał wysadził się wraz z całym Komitetem Centralnym, legł pod gruzami, a nas zostawił z komunistyczną partyzantką na głowie.

Nie lubię generała Jaruzelskiego, ale uczciwość wymaga, abym wyraził mu w tej sprawie swoją wdzięczność. A przecież – namawiam i Państwa, aby zdobyć się na uczciwość – nie było mu łatwo. Przypomnijmy sobie, jak to było, kiedy tę wojnę rozpoczynał: socjalizmu miało się bronić tak, jak się broni niepodległości. Zapamiętaliśmy to zdanie tak dobrze, bo akurat w tym punkcie uwierzyliśmy generałowi i obawialiśmy się, że nie cofnie się przed niczym.

Starożytni uczynili symbolem macierzyńskiego bólu Niobe, która się dziećmi swoimi pyszniła, czym wywołała gniew Latony, a więc niechcący sama stała się przyczyną śmierci swoich dzieci. Chrześcijaństwo uczyniło symbolem tego bólu Matkę Boską, uważając, że w takim nieszczęściu, jakim jest utrata syna, nic nie może być dla matki pociechą, nawet Jeśli jej syn poświęcił życie dla zbawienia świata.

Czy Judasz miał matkę? Nikt o tym nie wspomina. W szczególności nikt nie przedstawia zbolałej starej kobiety z odciętym ze stryczka Judaszem na kolanach. A przecież to taki wspaniały temat! Przecież matka, która utraciła dziecko w tak straszny sposób, jest chyba jeszcze nieszczęśliwsza niż wszystkie inne matki, które dzieci swoje utraciły, nie może bowiem pocieszyć się, że Orszulka poszła do nieba, nie może nikogo – nawet złego losu – o śmierć syna swojego obwiniać. A jednak to nie matka Judasza stała się z jakichś względów symbolem macierzyńskiego bólu, i to jako żywo nie dlatego, że Judasz był sierotą, co też oczywiście możliwe.

Najwięksi nawet zbrodniarze mają swoich bliskich, ludzi, którzy mimo wszystko mogą ich kochać – ale ta sprawa objęta jest od zawsze obyczajowym tabu; Jeśli nie ma wątpliwości co do winy – nie wypada mówić o bólu matki skazanego zbrodniarza czy łzach sierot, jakie po nim pozostaną. I właśnie to tabu zostało oto złamane: w dziesiątą rocznicę śmierci Bogdana Włosika, 20-letniego chłopca z Nowej Huty zastrzelonego przez kapitana SB, „Gazeta Wyborcza” opublikowała reportaż Pawła Smoleńskiego zestawiający nieszczęścia dwu nowohuckich rodzin: rodziców Bogdana Włosika oraz żony i dzieci skazanego niedawno za owo zabójstwo emerytowanego kapitana SB.

Zestawienie to wypadło zresztą zdecydowanie na niekorzyść państwa Włosików, którzy domagają się kary dla zabójcy (bo kapitan prawomocnie skazany, ale czegoś nie siedzi) – ich postawa robi na Smoleńskim raczej nieprzyjemne wrażenie, bo pragnienie zemsty jest nieładne, a w dodatku i niechrześcijańskie. A córeczka kapitana ma smutne oczy, i jest w ogóle nieszczęśliwa, bo przecież tatusia mogą w końcu aresztować. A sam tatuś morderca ma, biedactwo, chore serce, o czym dowiadujemy się z wielu szczegółów. 0 tym, jakie oczy ma pani Włosikowa ani o stanie jej serca Paweł Smoleński czytelników nie informuje. Można by to pewnie wyjaśnić względami czysto profesjonalnymi: z dziennikarskiego punktu widzenia łzy pani Włosikowej albo jej dolegliwości sercowe – to po prostu nie jest wiadomość.

Ale przecież nie o to tutaj chodzi – reportaż Smoleńskiego jest świadomym przełamywaniem tabu, jest częścią większej całości o charakterze edukacyjnym, mającej na celu skłonienie czytelników „Gazety Wyborczej” do wybaczenia Czerwonemu. Przecież jeszcze zanim się to wszystko zaczęło, w połowie lat siedemdziesiątych, bard naszego pokolenia, Jacek Kleyff, śpiewał proroczo: „Są w kraju tym rachunki krzywd, lecz gdy tłum będzie gonił kogoś w strzępach munduru, ślepą drogą, to, póki co, uchylę drzwi”. Bardzo tę piosenkę lubiłem, tym bardziej że w proroctwo Kleyffa wierzyłem, a na dodatek taki rozwój sytuacji był dla mnie niezwykle korzystną ofertą: zaiste godne to i sprawiedliwe ratować człowieka przed linczem.
W ciągu kilkunastu lat od powstania tej piosenki bodaj raz jedyny chciano milicjantów linczować w Otwocku, w maju 1981, a i to była sytuacja, w której winę za powstałe niebezpieczeństwo linczu w większej mierze ponosiła władza, która nie chciała zwolnić niesłusznie aresztowanych, niż rozgorączkowany tłum, gotowy mścić się na zakładnikach.

Może to zasługa Jacka Kleyffa i jego piosenki, może to proroctwo okazało się fałszywe dlatego właśnie, że zostało w czas sformułowane jako przestroga – dość, że można dziś z całą pewnością powiedzieć, że akurat tego zła udało nam się uniknąć.

Nikt nie uciekał ani nie ucieka ślepą drogą ani w strzępach munduru, obawiając się o życie – przeciwnie, byli towarzysze mają się świetnie, a emerytowany kapitan SB czuje się niewinny, a nawet powiada, że to Włosik ponosi odpowiedzialność za całą tę nieprzyjemną historię, która mu się przytrafiła. Szlachetne jest uchylić drzwi człowiekowi gonionemu, ale dlaczego otwierać na oścież serce i łamy gazety przed mordercą, który z całą otwartością przyznaje się do swojego czynu i powiada, że miał prawo zamordować?

To przekracza już nie tylko granice zrozumienia, to może przekroczyć granicę znacznie niebezpieczniejszą: boję się, aby Paweł Smoleński nie sprowokował kogoś do linczu. A jeśliby tak się stało, to nie chcę oglądać jego smutnych oczu.
16 października 1992

Stało się tak, ze różne nasze spotkania, poczynając od So­lidarności, w której spotkaliśmy się w 10 milionów fundują się raczej na proteście niż na programie, że mamy raczej wspólnych wrogów, niż wspólne poglądy.

Wydaje mi się, że powyższe zdanie nie powinno być przedmio­tem dyskusji i narzekań, tak się bowiem po prostu stało, i bez względu na to, kto tego piwa nawarzył, trzeba je teraz wypić, a zastanawiać się warto chyba tylko nad tym, jak to robić.

Ostatnie lata, które przyniosły Polsce ogromny rozwój insty­tucji niezależnych od państwowego monopolu, stworzyły pierwszą w historii naszego obozu możliwość artykulacji społecznych dążeń i zaspokajania pragnień, których komuniści nie tylko nigdy nie chcieli zaspokajać, ale raczej życzyli sobie, aby nawet o nich nie myślano.
Udało nam się dożyć sytuacji, kiedy praktycznie nie ma w Polsce człowieka, który nie mógłby drukiem upowszechniać swoich rzeczywistych poglądów. Wyjątek stanowi tylko grupa zawodowych dziennikarzy, zatrudniona w koncesjonowanych gazetach koncernu RSW Prasa i innych tego typu instytucjach. Reszta społeczeństwa może artykułować swoje przekonania mniej więcej normalnie, tyle, że w tzw. drugim obiegu.

Bardzo to oczywiście krzepiące i jest ciągle tak, że w tym naszym obozie jesteśmy najweselszym barakiem, nawet jeżeli gen. Jaruzelskiego będziemy określać jako Lageralteste, co jest tym rodzajem złośliwości, którego jakoś zupełnie nie umiemy sobie odmówić, to jednak warto pamiętać, że nawet z tym generałem cieszymy się wolnością której zazdroszczą nam w pozostałych barakach.

W pięknym wywiadzie dla "Radia Solidarność – Kontakt”, działającego w Paryżu i przesyłającego do Polski swoje programy w postaci kaset, rosyjska poetka i tłumaczka literatury polskiej, Natasza Gorbaniewska, mówi, że kiedy Polsce narzucono stan wojenny i zarządzono blokadę informacji, chciało jej się przez łzy – śmiać. Przecież my, mówi Gorbaniewska, żyjemy w takiej blokadzie już 70 lat.

Ale jest jednocześnie tak, że obiegowe już zdanie, mówiące, że „społeczeństwo polskie po prawie 40 latach komunistycznych rządów odzyskało możliwości swobodnego wypowiadania się” – otóż zdanie to zawiera niezwykle poważny błąd, biorący się z przega­pienia tej okoliczności, że słowa "społeczeństwo polskie odzyskało” milcząco a fałszywie zakładają tożsamość tego, co tracił, z tym, kto odzyskiwał. Nie warto w tym miejscu bawić się w statys­tykę, ale trzeba przypomnieć, że już najmłodsi z tych, którzy osiągnęli dojrzałość w czasach II Rzeczypospolitej, wchodzą w wiek emerytalny, a ponad połowa żyjących dziś Polaków urodziła się już po śmierci Józefa Wissarionowicza i eo ipso w całości ukształtowana została przez ten system, z którym wprawdzie wielu chce walczyć, a reszta przynajmniej jest z niego niezadowolona, ale przecież coraz mniej jest tych, którzy naprawdę jakiś inny system znają.
W starej bajce Krasickiego o ptaszkach w klatce było tak, że młody czyżyk godził się z niewolą ze względów, by tak powie­dzieć, pragmatycznych – sądził, że klatkę zapewnia mu wygody na wolności nieosiągalne, że stanowi gwarancję codziennego i wystarczającego pożywienia, osobistego bezpieczeństwa i tak dalej.
Czy był to pogląd fałszywy? Aleksander Zinowiew, badacz wprawdzie ekscentryczny, ale uchodzący za jednego z najwybitniejszych żyją­cych sowietologów, jest absolutnie przekonany, że takie właśnie postrzeganie własnej niewoli jest fundamentem, na którym opiera się istnienie społeczeństwa radzieckiego.


Nie wchodząc z Zinowiewem w dyskusję, przede wszystkim z braku sowietologicznych kompetencji, wypada powiedzieć, że jego diagnozy do Polski się nie odnoszą, bo polskie młode czyżyki nie są przez gen. Jaruzelskiego hodowane w warunkach, z których by­łyby zadowolone.

Jest jednocześnie tak, że gdyby na podstawie publikacji niezależnych sporządzić rejestr pretensji, które są pod adresem generała zgłaszane, okazałoby się na pewno, iż czy­żyki nie domagają się właściwie więcej ziarna, którego zresztą dostają obiektywnie za mało, że bardziej od ekonomicznych rewin­dykacji interesująca jest dla nich np. zbrodnia katyńska.
Kiedy dobrotliwy Ed¹ sypał ziarno pełną garścią, o Katyniu myślało się jakoś mniej.
Nie są to oczywiście zależności aż tak proste, ani tym bardziej odwracalne, i sądzę, że nie ma już takiej ilości ziarna, za którą czyżyki polubiłyby generała, utraciły bowiem to, co dla ich sytuacji było konstytutywne – przekonanie, że klatka daje jakiś rodzaj bezpieczeństwa i jakiś rodzaj gwaran­cji.
Nie wiem, jak dzisiaj uczy się studentów ekonomii politycz­nej, ale pamiętam dobrze, że mnie uczono, iż podstawową różnicą między gospodarką kapitalistyczną a socjalistyczną jest to, że w kapitalizmie zdarzają się kryzysy. Wtedy twierdzenie takie wyglądało na prawdziwe, gdyby dziś próbować studentów przekonywać, iż centralne planowanie i nacjonalizacje przemysłu i handlu za­bezpiecza przed kryzysami – osiągnęłoby się efekt kabaretowy.

Stało się więc tak, że młode polskie czyżyki utraciły dzie­wictwo, przestały mieć do swojego hodowcy zaufanie, mocno go na­wet znielubiły, że gotowe są nastawiać ucha na opowieści starych czyżyków, ale nawet jeśli się same zestarzeją, nie staną się sta­rymi czyżykami, przynajmniej w tym sensie, że całą wiedzę o tym, jak żyć na wolności, będą czerpały z drugiej ręki, bo bez wzglę­du na to, jakie rozmowy się między czyżykami w klatce odbywają, ona to jest dla młodych czyżyków jedynym realnym doświadczeniem życiowym.

Wydaje mi się, że komuniści przekazali nam coś, co jest fundamentem ich poglądu na świat, w którym generalnie wszystko daje się podzielić na nasze i nie nasze, na dobre i złe, poży­teczne i szkodliwe. Można tę fundamentalną konfliktowość zasad­nie interpretować, jako istotę marksizmu, można zasadnie dowo­dzić, że w tym właśnie Marksowskim założeniu o walce sprzecznoś­ci – konflikcie upatrywać należy przyczynę wszystkich nieszczęść, jakie z marksizmu wynikły, można być najgłębiej przekonanym, że coś dobrego da się zbudować tylko na odmiennych niż marksowskie założeniach, które będą koncentrować się nie na wyszukiwaniu – tego, co dzieli, ale tego, co łączy, które zamiast do kon­fliktu będą miały prowadzić do zgody – ale przecież rzeczywis­tością, która nam została zadana, nam, urodzonym w czasie, kiedy widmo komunizmu straszyło w Europie już od stulecia – jest właśnie konflikt z komunizmem, sprzeczność między naszymi interesami a interesem rządzących komunistycznych partii i walka z komunizmem, walka, której stawką jest nasze przetrwanie.
Tę walkę postrzegamy jako naszą konieczność, ba, jako w naszym życiu coś najważniejszego, coś, czemu to życie nasze jest podporządkowane właściwie niezależnie od naszej woli. I tu poja­wia się pytanie: czy tak jest naprawdę, czy też jest to tylko skaza naszej świadomości ukształtowanej przez ten właśnie system, nawet jeśli obraca się ona przeciwko niemu? A jeśli by tak było, to czy jesteśmy zdolni wyjść poza kategorie walki i wrogości, po­za ocenianie wszystkiego, co nas otacza, inaczej niż pod kątem celowości?

Piszę te słowa w roku orwellowskim, w czasie, kiedy bardzo upowszechniła się w Polsce świadomość, że istotą komunistycznego systemu, w którym przyszło nam żyć, jest kłamstwo.

Jeśli wiemy, że kłamstwo jest kłamstwem właśnie, że prawdę tylko nieudolnie udaje – mogłoby się wydawać, że najważniejsze już zostało zrobio­ne, że demaskacja kłamstwa jest zarazem ujawnieniem prawdy, że niezgoda na życie w kłamstwie, odrzucenie go, jest tożsame z roz­poczęciem życia w prawdzie.

Wielu ludzi w swoim oporze wobec komunistycznego kłamstwa, w swojej potrzebie znalezienia oparcia, – zaczęło czuć /bo prze­cież nie rozumować/ w ten sposób, że skoro kłamstwo przyporządko­wane jest do komunizmu, tedy prawda jest funkcją antykomunizmu; ludzie ci, tak prawdy spragnieni, nie chcą jej szukać, nie mają na to siły, ale chcieliby ją dostać od razu, chcieliby wierzyć, że każde, najskromniejsze nawet działanie wrogie gen. Jaruzels­kiemu, o chociażby włączenie radia, odbierającego którąś z zachodnich rozgłośni – zapewni owo wymarzone życie w prawdzie.
Ale jest jednocześnie tak, że ci ludzie, o których tu pi­szę, to przecież owe młode czyżyki; żyjemy w niewoli, znając wolność z opowiadań, nienawidzimy klatki, w której jesteśmy zam­knięci i wszystko, co nie jest tą klatką właśnie, postrzegamy jako dobro.
Kiedy myślę o tym wszystkim, plącze mi się po gło­wie zapamiętany z jakichś szkolnych akademii wiersz Włodzimierza Majakowskiego:

Znałem robotnika
był niepiśmienny
Nie umiał nawet
ABC
Ale słyszał
jak mówił Lenin
I wszystko – wie!

Czy nam się coś podobnego nie zrobiło, albo przynajmniej nie robi? Czy jakby słowo "Lenin” zastąpić słowem “Lechu", ta zwroteczka nie byłaby troszkę o nas? Zarówno z lektury publi­kacji niezależnych jak z rozmów z ludźmi działającymi w drugim obiegu, odnoszę często wrażenie, że pragnienie posiąścia prawdy od zaraz, objaśnienie całego zła panującego na świecie machinacjami NKWD, wpędza nas na drogę, na której wcale nie chcielibyśmy się znaleźć, sprawia, że starając się robić czerwonemu na opak, bezwiednie przyjmujemy narzucone nam przez niego obyczaje, spo­soby myślenia i zachowania.
Stąd moje tytułowe pytanie o charakter i granice naszej niezależności, szczególnie w dziedzinie kultury. Jest zjawis­kiem unikalnym i wspaniałym, że w Polsce działają dziesiątki niezależnych wydawnictw i grup samokształceniowych, ale czasami bierze strach, kiedy wmyślić się w ich zajęcia. Oto zgłasza się do mnie jakaś taka sympatyczna grupa, która zaplanowała sobie, Że się w przeciągu roku wysamokształci, zrobiła plan zajęć i żąda, aby w godzinnym wykładzie przedstawić jej dzieje literatu­ry PRL.
Gdybym to zamówienie, zrealizował, byłbym jak ów Lenin z wiersza Majakowskiego. Zdążyłbym powiedzieć, że Miłosz i Szcze­pański cacy, Konwicki też cacy, ale dopiero od 1956 roku, a Putra­ment i Bratny – be. Czy tak można?

Niezależność, którą osiągnęliśmy dotąd, jest na razie bar­dzo względna, bo nie tylko nie jestem pewien, czy jesteśmy od czerwonego niezależni rzeczywiście, czy tylko zależni negatywnie, ale przecież nie jesteśmy również w wystarczającym stopniu nie­zależni i od samych siebie.

Przyjmując istnienie barykady, która ma tylko dwie strony, i trzeba się znaleźć po jednej z nich, nak­ładamy sobie sami liczne ograniczenia, rezygnujemy z góry ze wszy­stkich działań, co do których obawiamy się, że mogłyby być wyko­rzystane przez przeciwnika. Rezygnujemy z krytyki wszystkich tych, którzy po naszej stronie barykady się znajdują, o ile krytyka ta miałaby być wyrażana publicznie i w ten sposób likwidujemy ponie­kąd sensowność własnego działania w strukturach, które określamy jako niezależne.

Jakże często słyszy się w rozmowach prywatnych, że ludzie źle mówią o wydawanych w podziemiu książkach, decyzjach TKK²,po­radach udzielanych przez ekspertów, nie mówiąc już o polityce prowadzonej przez Prymasa Glempa, a przecież ciągle uważa się za niestosowne podjęcie publicznej dyskusji nad tymi problemami. Jest rzeczywiście tak, że jeślibym o wspomnianej polityce Prymasa napisał to, co myślę i słyszę wokół siebie, byłbym zapewne cyto­wany przez "Trybunę Ludu” i dziennik telewizyjny i nasi przeciw­nicy mieliby szanse, aby to moje pisanie przeciwko nam wykorzys­tać – ale naprawdę nie wiem, czy to jest rzeczywiście zło najwię­ksze.


Wypadło nam działać w trudnej sytuacji – proszę darować mi ten komunał – i to, co jest największą naszą możliwą wygraną, a więc budowa niezależnego społeczeństwa, zależy w tej chwili chyba od tego właśnie, czy zdołamy przebić się poza narzuconą nam strukturę świata dwudzielnego, przez który przebiega barykada.

Jeśli mówimy o niezależnym społeczeństwie, to musimy mieć w pa­mięci konieczność istnienia w nim mechanizmów samoregulacji, które ciągle – dla dobra sprawy – staramy się hamować, wiedząc przecież jednocześnie, do czego prowadzi takie rugowanie samoregulujących mechanizmów.
Jeśli kultura polska miałaby się wybić na niezależność, musiałaby stać się forum rzeczywistej dyskusji, współpracy i starć w imię wartości, wartości różnych, ale stale przywoływanych, wartości, o których będzie się pamiętać w każdej sprawie, a nie będzie się ich poświęcać czy, odrzucać w imię najszlachetniejszego nawet celu ostatecznego.

I w całej tej pracy, którą podejmujemy, warto, myśląc o komunizmie, mieć w pamięci tych wszystkich, którzy są już for­macją minioną, nieistniejącą – tych, którzy przyszli do tego ru­chu, kiedy nie miało się z tego pożytku a tylko kłopoty, i któ­rzy ze szlachetnych pobudek, z dążenia do naprawienia świata, sami nie wiedząc, kiedy, uznawszy przekonanie o dzielącej cały świat barykadzie, rozmijali się z przyświecającymi im kiedyś idea­łami, dla których przestawały być ważne inne kryteria oceny, niż to, czy coś jest pożyteczne dla ich partii, a na końcu tej drogi z więźniów politycznych zamieniali się w milicjantów, z rewolucyjnych poetów – w cenzorów i grabarzy kultury.

Myślę, że pamięć o nich ustrzeże nas przed popełnianiem błędów podobnych, ale musimy pamiętać, że nie jesteśmy na to nie­bezpieczeństwo immunizowani, że nie wystarczy, iż ich doświadcze­nie jest nam znane. Potrzeba jeszcze odwagi, choć może to brzmi śmiesznie, jeśli zważyć, że formułuję ten wymóg pod adresem lu­dzi, którzy codziennie narażają się na więzienie i którym braku odwagi zaiste zarzucać nie można, ale przecież ta nasza odwaga codzienna bierze się z poczucia, siły, jaką daje nam pamięć o 10 milionach zwolenników, i że mając to na uwadze przyznać trzeba, że pisanie krytycznie o gen. Jaruzelskim nie jest dziś aktem odwagi, w tym samym stopniu, co, powiedzmy, krytyczne pisanie o Wa­łęsie. Ten, kto o Lechu zechce napisać źle, nie będzie miał za sobą 10 milionów, a przecież nie odzyskamy normalności, póki lu­dzie nie zaczną mówić swoimi indywidualnymi głosami.
Cytowany już Włodzimierz Majakowski pisał:

Jednostka!
Cóż komu po niej?
Jednostki głosik
cieńszy od pisku.
Do kogo dojdzie?
Ledwie do żony!
I to,
jeżeli pochyli się blisko.
Partia
to głosów
jeden poryw –
zbity w bezliku
cichych i cienkich,
pękają
od nich
wrogów zapory,
jak w huku armat
w uszach
bębenki.

Ciekawe, czy sam poeta, a później jego cenzorzy, wydawcy i tłumacze zdawali sobie sprawę z sensu zacytowanego fragmentu, któ­ry wprost nazywa zunifikowany, wielomilionowy chór – siłą destruk­cyjną. I chyba ma rację.
Jeśli chcemy tworzyć niezależną kulturę, a kultura to prze­cież budowanie, to obliczona na pokolenia mozolna uprawa – bo taki jest sens łacińskiego źródłosłowu – musimy stwarzać możli­wości, aby każdy mógł mówić własnym, – cieńszym od pisku głosem.
/podpisane: Jan Biuletyn/


1. Edward Gierek , prześmiewczy anglicyzm na wzór „wujka Sama”

2. Tymczasowa Komisja Koordynacyjna – podziemny organ koordynujący działalność regionalnych struktur zdelegalizowanej Solidarności w stanie wojennym